"Ndërmjet dëmit dhe dobisë"
Përshtati Hoxhë Justinian Topulli
Nga shejhul islam Ibën Tejmije:
Këtu do flasim për të mirat dhe këqijat, kur ato bien ndesh me llojin e tyre apo edhe me njëra-tjetrën, kur si dëmi si dobia janë që të dyja prezent në aktivitetin e njerëzve dhe është e pamundur që të bëhet ndarje në mes tyre, por ose do të bëhen të dyja ose asnjëra.
Kam shkruar edhe më parë diçka të ngjashme rreth kësaj teme në materialin: “Rregulli i Emiratit dhe i Kalifatit”, ku në të kam sqaruar se feja ka ardhur të përmbushë gjërat e dobishme dhe t’i plotësojë ato, si dhe të largojë dëmet dhe t’i pakësojë ato.
Rregullat e fesë përcaktojnë se, duhet zgjedhur më e mira në mes dy të mirave dhe më pak e keqja në mes dy të këqijave, duke marrë atë që është më e dobishme dhe humbur atë që është nën nivelin e saj, në rastin e parë, dhe duke shmangur të keqen më të madhe dhe bërë atë më të voglën, në rastin e dytë.
Allahu e ka urdhëruar të Dërguarin e Tij të përmbushë veprimet e detyruara dhe ato të pëlqyera, duke mos harruar se edhe vetë detyrimet janë të pëlqyera e më tej. Allahu po ashtu ka ndaluar të kryhen veprimet e ndaluara dhe të papëlqyera. Feja, është bindje ndaj Zotit dhe të Dërguarit të Tij, ajo është bindje dhe devotshmëri, bamirësi dhe vepra të mira, është ligj dhe rrugë e jetës, pavarësisht faktit se në mes këtyre emërtimeve ka dallime. Allahu po ashtu ka lavdëruar veprime të cilat janë të mira dhe ka premtuar shpërblim për to, siç edhe ka qortuar për veprime të cilat janë të këqija dhe ka dhënë kërcënime për to, Ai i ka lidhur çështjet me aftësinë, mundësinë, kapacitetin, forcën, energjinë e njerëzve, duke thënë:
“Prandaj frikësojuni Allahut sa të mundeni”[1]
dhe thotë: “Allahu nuk e ngarkon askënd përtej fuqisë që ka: në dobi të tij është e mira që bën, kurse në dëm të tij është e keqja që punon.”[2]
Dhe thotë: “ndërsa i varfri le të shpenzojë sipas asaj që i ka dhënë Allahu; Allahu nuk e ngarkon askënd mbi sa i ka dhënë.”[3]
Dy ajetet e fundit ndonëse janë të përgjithshme, shkaku i zbritjes të të parit është marrja në llogari për atë çka njerëzit ndjejnë në veten e tyre, dhe kjo i përket punëve të zemrës, ndërsa shkaku i së dytës është dhënia e detyrimit monetar.
Allahu përsëri thotë: “Prandaj, lufto në rrugën e Allahut! Ti je përgjegjës vetëm për veten tënde.”[4]
Dhe thotë: “Allahu dëshiron që t’jua lehtësojë dhe jo që t’jua vështirësojë.”[5]
Dhe thotë: “Allahu dëshiron që t’jua lehtësojë (barrët), pasi njeriu është krijuar si një qenie e pafuqishme.”[6]
Dhe thotë: “Allahu nuk dëshiron t’ju krijojë ndonjë vështirësi”[7]
Dhe thotë: “Ai ju ka zgjedhur dhe nuk ju ka vënë asnjë barrë në fenë tuaj”[8]
Dhe thotë: “O besimtarë! Ju keni përgjegjësi vetëm për veten tuaj! Ai që është i humbur nuk mund t’ju dëmtojë, nëse jeni në rrugë të drejtë. Tek Allahu do të ktheheni të gjithë e do t’ju lajmërojë për atë që keni punuar.”[9]
Dhe thotë: “Nëse e dini se borxhliu është ngushtë, shtyjani afatin (e shlyerjes së borxhit) derisa ta përmirësojë gjendjen.”[10]
Dhe thotë: “vizita (për haxh) e kësaj Faltoreje (e cila është detyrë) për këdo që ka mundësi ta përballojë rrugën.”[11]
Dhe thotë: “Nuk është gjynah të mos shkojnë në luftë të dobëtit, as të sëmurët, as ata që nuk mund të sigurojnë shpenzimet, nëse janë të sinqertë ndaj Allahut dhe të Dërguarit të Tij.”[12]
Të tilla fjalë i gjejmë të përmenden edhe kur Allahu flet për agjërimin, ihramin, pastërtinë, namazin, xhihadin etj.
Ndërsa për gjërat e ndaluara Allahu i Lartësuar thotë:
“Ai tashmë jua ka shpjeguar ç’është e ndaluar, përveçse kur jeni në shtrëngesë?!”[13]
Dhe thotë: “Por kushdo që detyrohet nga nevoja të hajë ndonjë gjë prej këtyre, pa dashur të bëjë gjynah dhe pa e kaluar kufirin, nuk do të fajësohet.”[14]
Dhe thotë: “Por, për atë që detyrohet nga uria e madhe, nuk është gjynah të hajë ato që i përmendëm, por pa u ngopur, vetëm sa të zhduket uria. Se, Allahu, me të vërtetë, është Falës i madh dhe Mëshirëplotë.”[15]
Dhe thotë: “Zoti ynë, mos na ndëshko për atë që harrojmë ose veprojmë pa qëllim!”[16]
Dhe thotë: “Nuk është gjynah nëse gaboni, por është gjynah, kur zemrat tuaja bëjnë faj me qëllim. Allahu është Falës dhe Mëshirëplotë.”[17]
Dhe thotë: “Sikur të donte Allahu, do t’ju detyronte me punë të vështira.”[18]
Dhe thotë: “Të pyesin ty për muajin e shenjtë, për luftën në të. Thuaju: “Luftimi në atë kohë është gjynah i madh, por pengimi i njerëzve prej udhës së Allahut, mohimi i Tij, pengimi i njerëzve nga vizita e Xhamisë së Shenjtë dhe dëbimi i banorëve të saj nga ajo, janë gjynah më i madh tek Allahu. Kurse adhurimi i idhujve është gjynah më i madh se vrasja.”[19]
Ndërsa për gjërat që ndodhen në mes dëmit dhe dobisë, Allahu thotë: “Të pyesin ty për verën dhe kumarin. Thuaju: “Ato sjellin dëme të mëdha (gjynahe), por edhe dobi për njerëzit. Megjithatë, dëmi i tyre është më i madh se dobia.”[20]
Dhe thotë: “Lufta është bërë detyrim për ju, ndonëse e urreni. Por mund ta urreni një gjë, ndërkohë që ajo është e mirë për ju e mund ta doni një gjë, ndërkohë që ajo është e dëmshme për ju. Allahu di, kurse ju nuk dini.”[21]
Dhe thotë: “Kur të udhëtoni, nuk është gjynah që ta shkurtoni namazin, nëse druheni që jobesimtarët do t’ju bëjnë ndonjë dëm.”[22]
Dhe thotë: “Kurse adhurimi i idhujve është gjynah më i madh se vrasja.”[23]
Dhe thotë: “Nëse keni frikë, faluni duke qenë në këmbë ose hipur (mbi kalë)!”[24]
Dhe thotë: “Kur të jesh ti (o Muhamed) në mes të besimtarëve dhe të prish faljen e namazit (në luftë), atëherë njëri grup prej tyre le të falet me ty dhe le t’i mbajnë pranë edhe armët e veta! Pastaj këta, le të rrinë pas jush dhe le të vijë grupi tjetër, i cili nuk është falur dhe, le të falet me ty! Le të jenë syçelë dhe t’i mbajnë armët e veta! Jobesimtarët dëshirojnë që të jeni të pakujdesshëm ndaj armëve dhe pajimeve tuaja, që t’ju sulmojnë me tërë fuqinë. Nuk ka gjynah për ju nëse hasni në ndonjë shqetësim prej shiut ose sëmundjes e i lini armët, por edhe atëherë, bëhuni syçelë.”[25]
Dhe thotë: “Ne e kemi urdhëruar njeriun që t’i nderojë prindërit e vet… Nëse ata orvaten, që të më shoqërosh Mua (në adhurim) diçka, për të cilën ti nuk ke dijeni, mos i dëgjo, por sillu mirë me ata në këtë jetë dhe ndiq rrugën e atij që drejtohet tek Unë me devotshmëri”[26]
Duke u nisur nga sa përmendëm, mund të themi se është qartësisht e vërtetë se të mirat janë të dobishme edhe pse ato mund të jenë detyrime, dhe kjo do të thotë se braktisja e tyre rezulton të jetë diçka e dëmshme. Po kështu nga së më sipër bëhet e qartë se, nga gjërat e këqija vijnë dëme, por edhe nga gjërat e papëlqyera vijnë disa të mira.
Përplasja në mes këtyre gjërave ndodh pikërisht atëherë kur kemi dy të mira të cilat nuk mund t’i përfitojmë që të dyja, në këtë rast i jepet përparësi më të mirës duke humbur atë që është më pak e mirë, po kështu edhe kur kemi dy të këqija, të cilat nuk mund t’i shmangim që të dyja njëkohësisht, edhe në këtë rast shmanget më e keqja, duke mbajtur atë që është më pak e keqe se e para. Një situatë e ngjashme ndodh edhe kur përballemi ndërmjet një të mire dhe një të keqe, për të cilat nuk mund të ndajmë dot mes tyre, pasi kryerja e së mirës sjell nga pas detyrimisht edhe të keqen, dhe ndërsa lënia e së keqes, detyrimisht do të thotë edhe humbja e së mirës; në këtë rast peshohet se kush vlen më tepër, dobia e së mirës apo dëmi i së keqes.
Rasti i parë, ndodh kur kemi diçka vaxhib (detyrë) me diçka mustehab (të pëlqyer), apo kur përballet farzi ajn (detyrimi individual) me farzin kifaje (detyrimi kolektiv), si për shembull rasti kur i jepet përparësi shlyerjes së borxhit kundrejt sadaksë fakultative.
Rasti i dytë, ndodh kur i jepet përparësi shpenzimeve familjare kundrejt shpenzimeve për xhihadin, që nuk është obligim individual, apo kur i jepet përparësi shpenzimit për prindërit kundrejt xhihadit, siç bëhet e qartë kjo edhe në hadithin e mëposhtëm: “Cila është puna më e mirë? Ai tha: “Namazi në kohën e tij.” i thashë: po pastaj? Ai tha: “Pastaj, bamirësia ndaj prindërve.” I thashë: po pastaj? Ai tha: “Pastaj, xhihadi në rrugë të Allahut.”[27]
Po kështu, i jepet përparësi xhihadit ndaj haxhit, siç tregohet kjo në Kuran dhe në Sunetin e Profetit, kur që të dyja janë detyrim apo të pëlqyeshme, pra në këtë rast i jepet përparësi detyrimit (të xhihadit) ndaj detyrimit (të haxhit) dhe të pëlqyeshmes (të xhihadit) ndaj të pëlqyeshmes (të haxhit). Po kështu, i jepet përparësi leximit të Kuranit ndaj përmendjes së thjeshtë të Allahut, nëse qëndrojnë në një nivel në zemër dhe në gjuhë, por namazit i jepet përparësi ndaj këtyre të dyjave, nëse namazi në zemër ka të njëjtën peshë si dy adhurimet e mëparshme, por nëse jo, atëherë mund t’i jepet përparësi përmendjes së Zotit, me ndjenjë dhe droje, sesa leximit të Kuranit që nuk e kalon gurmazin. Të tillë shembuj kemi shumë, dhe kjo është një temë e gjerë.
Rasti i tretë, si për shembull në rastet kur një grua emigrante për hir të fesë, i jep përparësi emigrimit e vetme dhe pa shoqërues të afërm, kundrejt qëndrimit në një vend lufte (vend kufri ku luftohet Islami), siç veproi Umu Kulthumi, për të cilën Allahu zbriti edhe ajetin e sprovës: “O besimtarë, kur ju vijnë besimtaret të mërguara, provoni (besimin) tek ato…”[28]
Apo siç kemi rastin kur pranohet vrasja e një njeriu në vend të vazhdimit të kufrit, siç Allahu thotë: “Kurse fitnja (adhurimi i idhujve) është gjynah më i madh se vrasja.” Në këtë rast pranohet vrasja e njerëzve, të cilët shkaktojnë fitnen ndaj besimit, sepse dëmi i kufrit është më i madh sesa dëmi i vrasjes së një njeriu. Apo siç është rasti kur vendoset prerja e dorës së vjedhësit, gurëzimi i lavirit dhe rrahja e atij që konsumon pije dehëse, kundrejt pranimit të dëmit të vjedhjes, kurvërisë dhe përdorimit të pijeve dehëse. Kështu veprohet me të gjitha ndëshkimet që janë urdhëruar nga Zoti, që ndonëse ato vetë janë të këqija dhe të dëmshme, por janë ligjëruar për të shmangur diçka që është më e dëmshme se ato, e që janë krimet për të cilat ato janë përcaktuar, pasi këto dëme të mëdha është e pamundur të shmangen vetëm se nëpërmjet këtyre dëmeve më të vogla.
Kështu veprohet edhe në rastin e luftës, në vrasjen e atyre që nuk luftojnë, siç janë gratë, fëmijët e të tjerë, gjë që është haram, por nëse kjo është e pashmangshme atëherë vrasja do t’i përfshijë edhe ata, si për shembull: nga goditja me katapulta, apo sulmi në errësirën e natës, në këtë rast themi se lejohet. Kjo që përmendëm bëhet e qartë në traditën profetike, në rrethimin e banorëve të Taifit, ku banorët e tij u goditën me katapulta, ndërkohë që në shtëpitë e tyre kishte njerëz që qëndronin nëpër to (përveç luftëtarëve). Dhe e gjitha kjo u bë, për të shmangur dëmin e fitnes, me vrasjen e atyre që nuk lejohet as të vihen në shënjestër për tu vrarë. E ngjashme me këtë është edhe çështja e “pengjeve që përdoren si mburojë njerëzore”, çështje të cilën e kanë përmendur edhe juristët islam. Lufta është ligjëruar për të shmangur fitnen e kufrit, në luftë ndodhin dëme, por që janë më të vogla sesa dëmi i fitnes së kufrit. Duke u nisur nga ky këndvështrim, juristët islam janë të një mendimi se, nëse është e pamundur të shmanget dëmi ndaj muslimanëve vetëm se me anë të veprimeve që shkaktojnë vrasjen e pengjeve njerëzore, atëherë kjo gjë lejohet. Nëse nuk ekziston frika se mund të vijë ndonjë dëm, por lufta nuk mund të vazhdohet vetëm se nëpërmjet veprimeve që shkaktojnë vrasjen e tyre, në këtë rast kemi dy mendime në mes dijetarëve. Ata që e lejojnë thonë: vrasja e tyre është në interes të luftës, siç është vrasja e luftëtarëve muslimanë të cilët shkojnë shehidë (dëshmorë), apo siç është rasti i ndëshkimit të gojëprishurit, lufta ndaj rebelëve, e të tjera si këto. Nën këtë këndvështrim hynë edhe lejimi i martesës me skllaven, nga frika e mos rënies në imoralitet. Edhe kjo temë është po kështu e gjerë.
Rasti i katërt, si për shembull kur hahet e ngordhura në rast urie. Ngrënia është diçka e mirë në vetvete, por ajo në këtë rast nuk mund të kryhet vetëm se duke rënë edhe në këtë të keqe, që është e ngordhura, por interesi në këtë rast ka më tepër peshë. E kundërta e kësaj është me rastin e një ilaçi të keq, dëmi i tij është më madh sesa dobia e tij si ilaç, kur ka një tjetër që e zëvendëson atë, sepse shërimi nëpërmjet tij nuk është i sigurt, siç është p.sh. rasti i përdorimit të pijeve alkoolike si kurë.
Nga kjo del në pah se e keqja pranohet në dy raste: 1) kur me anë të saj shmanget diçka më e keqe se ajo, kur nuk ka mundësi tjetër përveç saj, 2) dhe kur përfitohet diçka më e dobishme sesa dëmi, kur nuk mundësi tjetër përveç tij.
E mira lihet në dy raste: 1) kur ajo bëhet shkak për të humbur diçka që është më e mirë se ajo, 2) apo kur ajo shkakton një të keqe, dëmi i së cilës është më i madh sesa dobia e së mirës. Kështu gjykohet, për sa i përket vlerësimeve të çështjeve fetare.
Ndërsa për sa i përket rënies së detyrimit fetar (vaxhibit), për shkak të dëmit që shkaktohet në jetën e kësaj bote, siç është lejimi i diçkaje të ndaluar për një nevojë të kësaj bote, si për shembull rënia e agjërimit për shkak të udhëtimit, rënia e ndalesave të ihramit apo e shtyllave të namazit, për shkak të sëmundjes, edhe ky aspekt është një tjetër sferë ku ndërhyn hapësira e gjerë e fesë dhe çlirimi nga barra, gjë për të cilën mund të ndryshojnë edhe gjykimet e Ligjeve të ndryshme qiellore, në dallim me sferën e mëparshme, që i përkasin një lloji ku nuk është e mundur të ndryshojnë ligjet e feve qiellore për të, edhe pse ato mund të ndryshojnë në elementët që përbëjnë degëzimet e llojit të mësipërm. Kjo gjë është diçka më se e pranuar në arsyen njerëzore, apo siç shprehet ndryshe: nuk quhet i mençur ai që dallon të mirën ndaj së keqes, por i mençur është ai që njeh më të mirën e dy të mirave dhe më të keqen e dy të këqijave. Po për këtë gjë, në një varg poetik thuhet:
Kur një njeri i mençur, në trupin e tij
sheh dy sëmundje të ndryshme,
ai mjekon atë më të rrezikshmen.
Ky rregull vlen në të gjitha çështjet; mjeku për shembull ka nevojë të shtojë forcën e trupit të pacientit dhe të largoj sëmundjen, por mjekimi që ai përdor mund të jetë mjet që i forcon të dyja, në këtë rast mjeku, kur i sëmuri ka forcën fizike, preferon të mos e përdor këtë ilaç, në mënyrë që të dobësohet sëmundja, por nëse trupi është i dobët, ai preferon përdorimin e tij, sepse dobia e forcimit të trupit edhe pse sëmundja vazhdon, është më parësore sesa largimi i të dyjave, sepse largimi i rezistencës trupore do të thotë vdekje!
Për këto arsye njerëzit janë të bindur se, në rast thatësire, rënia e shiut për ta është mëshirë, pavarësisht faktit se ky shi bën të mbijnë bimë me të cilat ushqehen dhe forcohen edhe ata njerëz që janë zullumqarë, por mos rënia e tij është më e dëmshme për ta sesa rënia e tij. Në të njëjtën logjikë ata pranojnë të kenë një pushtet që i sundon, pavarësisht padrejtësive të tij, dhe nuk e duan mungesën e tij, tamam siç disa njerëz të mençur kanë thënë: “Gjashtëdhjetë vjet nën pushtetin e një zullumqari janë më mirë sesa një natë e vetme pa shtet.” Më pas duhet ditur se pushtetari do të jap llogari (para Zotit) për gjithçka ai bën, për çdo padrejtësi, për çdo të drejtë që ai neglizhon, kur ka mundësi të bëj të kundërtën.
Por, këtu dua të them diçka: nëse një njeri, një funksionar i vendosur nga ai që ka në dorë pushtetin e përgjithshëm apo nga vartës të tij, në poste siç është principata apo gjykata, e të tjera si këto, nuk mundet të kryejë detyrimet që i përkasin dhe të shmang ndalesave që atij i takojnë, por përpiqet dhe synon t’i vërë ato në jetë, gjë të cilën një tjetër në vend të tij nuk e bën dhe as nuk e ka si synim, duke e pasur mundësinë, atëherë këtij njeriu i lejohet ky funksion. Ndoshta është edhe e detyrueshme për të që ta marrë këtë detyrë, sepse nëse këto funksione drejtuese janë të domosdoshme, sepse kanë si detyrë të vënë në jetë dobi, siç është lufta ndaj armikut, ndarja e plaçkës së luftës, zbatimi i ligjeve ndëshkuese, dhe siguria e përgjithshme, atëherë në këtë rast edhe ky funksion është i detyrueshëm. Por, nëse ky funksion drejtues, shoqërohet në mënyrë të detyruar, me emërimin e njerëzve që nuk e meritojnë, marrjen e diçkaje që nuk lejohet, dhënien e diçkaje që nuk duhet dhënë, dhe kjo është e pamundur të shmanget, në këtë rast çështja merr formë të atillë, ku gjërat e detyrueshme apo të pëlqyeshme nuk mund të përmbushen vetëm nëse përmbushet kjo. Në këtë rast edhe marrja e këtij funksioni është i detyrueshëm ose i preferuar, nëse dëmi i tij është më i pakët sesa dobia e këtij detyrimi apo preference. Por marrja e tyre, lejohet edhe në rastet kur ky funksion nuk është diçka i domosdoshëm, por në të bëhen padrejtësi, dhe ata që e kanë atë në dorë bëjnë padrejtësi, derisa atë e merr në dorë një njeri, i cili qëllimisht e ka marrë për të zbutur padrejtësinë në të.
Të largosh më të shumtën e së keqes duke pranuar atë më paktën, kjo është diçka shumë e mirë, nëse këtë veprim e shoqëron ky nijet; veprat e këqija që ky njeri bën me nijetin për të shmangur atë që është më e keqe, konsiderohen diçka e mirë. Në këtë drejtim, rastet ndryshojnë sipas qëllimeve të ndryshme dhe pikësynimeve të gjithsecilit.
Nëse një njeriu, i kërkohet nga një zullumqar i fuqishëm dhe detyrues, të dorëzojë një pasuri të caktuar dhe në mes hyn një i tretë, për të larguar nga viktima më të shumtën e padrejtësisë, duke i marrë atij këtë pasuri dhe duke ia dorëzuar zullumqarit, me dëshirën e tij për të mos iu bërë këtij njeriu padrejtësi, por t’ia largojë atij këtë nëse mundet, padyshim që një ndërmjetës i tillë vepron mirë. Por, nëse ai bëhet ndërmjetës për t’i ardhur në ndihmë zullumqarit, atëherë ai në këtë rast vepron keq.
Në rastet më të shumta në këto çështje, rezultojnë se, edhe qëllimi edhe vepra janë të prishura. Për sa i përket qëllimit kjo kuptohet nga pikësynimi i tij për tu afruar me pushtetin dhe për të siguruar pasuri, ndërsa për sa i përket veprës, kjo për shkak të rënies në harame dhe lënies së detyrimeve, dhe kjo jo për shkak se ky njeri është ndërmjet dy zgjedhjeve që përplasen mes tyre dhe jo sepse ka si synim më të dobishmen dhe më të mirën.[29]
Pastaj, edhe pse një post drejtues mund të jetë i lejuar apo i preferuar apo edhe detyrë për tu marrë, nëse për një njeri të caktuar diçka tjetër është më domosdoshme apo më e pëlqyer sesa kjo, në këtë rast ai jep përparësi më të mirës ndërmjet dy të mirave, nganjëherë të detyrueshme dhe nganjëherë të pëlqyeshme.
Në këtë çështje futet edhe marrja nga Profeti Jusuf (alejhi selam) në dorëzim, e përgjegjësisë për depot e rezervave të shtetit, nga mbreti i Egjiptit, madje edhe kërkesa e tij që mbreti ta vendoste atë si përgjegjës në të këtë funksion, ndërkohë që vet mbreti dhe populli i tij ishin mosbesimtarë, siç e tregon këtë Allahu në Kuran: “Shumë kohë më parë, juve ju pati ardhur Jusufi me prova të qarta, por ju vazhdimisht dyshonit në atë që ju kishte sjellë ai.”[30]
Po për të Allahu i Lartësuar thotë: “O shokët e mi të burgut! A janë më mirë një mori zotash të ndryshëm apo Allahu, i Vetmi, Ngadhënjimtari? Ata që ju i adhuroni në vend të Allahut, janë vetëm emra, të cilët i keni vënë ju dhe të parët tuaj, pa pasur prej Tij asnjë argument. Vendimi i përket vetëm Allahut: Ai ka urdhëruar që të adhuroni vetëm Atë. Kjo është e vetmja fe e vërtetë, por shumica e njerëzve nuk e di.”[31]
Është më se e qartë, që pavarësisht kufrit të këtyre njerëzve, ata patjetër që kanë pasur një zakon apo një rregull, se si i mblidhnin pasuritë dhe si i shpenzonin ato, për shpurën e mbretit dhe familjarët e tij, për ushtrinë dhe nënshtetasit e tij. Dhe kjo gjë, natyrisht që nuk bëhej në përputhje me rregullat e Profetëve dhe drejtësinë e tyre. Jusufi nuk kishte mundësi të vepronte atë që dëshironte dhe që ishte sipas vështrimit të tij në përputhje me fenë e Allahut, sepse ata njerëz nuk i bindeshin atij për këtë gjë, por ai bëri drejtësi dhe mirësi aq sa mundi. Me këtë pushtet ai mundi tu bëjë mirë besimtarëve, familjes së tij, gjë të cilën ai nuk mund ta arrinte po të mos kishte këtë post. E gjitha kjo përfshihet në fjalën e Allahut: “Prandaj frikësojuni Allahut sa të mundeni”[32]
Nëse vijnë dy detyrime, ku njëri nuk i lë vend tjetrit, dhe nuk është e mundur të bëhen që të dy, në këtë rast i jepet përparësi detyrimit që është më i fortë. Në këtë rast detyrimi tjetër pushon për momentin së qeni detyrim dhe, ai që e nuk e kryen atë, për shkak se kryen atë që është më i fortë se ai, nuk konsiderohet në të vërtetë si lënës i detyrimit. Po kështu edhe kur bashkohen dy harame, ku harami më i madh nuk mund të lihet vetëm nëse bëhet ai më i vogli, veprimi i haramit më të vogël në këtë rast në të vërtetë nuk është haram, edhe pse ai veprim që lihet quhet detyrim (vaxhib) dhe ky veprim që bëhet quhet haram, kur ata përmenden në përgjithësi (në situata normale), kjo nuk është problem.
Po e njëjta gjë thuhet edhe kur lihet detyrimi për shkak të një pamundësie, apo kryhet një haram për një dobi më të madhe, apo për shkak të një domosdoshmërie, apo për të larguar diçka që është më haram, siç thuhet kjo për rastin kur një njeri ka lënë një namaz pa falur se e ka harruar apo e ka zënë gjumi,: ai e ka falur namazin kaza (me vonesë), jo në kohën e duhur të tij. Profeti (alejhi salatu ue selam) për këtë ka thënë: “Atë që e zë gjumi pa falur një namaz, apo e harron atë, duhet ta falë në momentin që e kujton atë, sepse kjo është koha e tij, për të nuk ka shlyerje vetëm se kështu.”[33]
Kjo hapësirë, ku çështjet përplasen në mes tyre, është një hapësirë mjaft e gjerë, sidomos në kohëra dhe vende ku gjurmët e Sunetit profetik dhe Kalifatit profetik janë të pakta. Probleme të tilla janë të shumta në të kësi rastesh, ku sa më e thellë të jetë mangësia fetare aq më e shpeshtë do të jetë prezenca e këtyre problemeve. Ekzistenca e këtyre problemeve është shkak për fitne (sprova dhe telashe) në mesin e njerëzve, sepse kur të mirat dhe të këqijat përzihen në mes tyre shkaktohen paqartësi dhe pështjellime. [34] Një pjesë e njerëzve mund të shohin anët e mira dhe marrin këtë anë edhe pse kjo anë mban në vetvete të këqija të mëdha, ndërsa një pjesë të tjetër mund të shohin anën e të këqijave dhe marrin anën tjetër edhe pse në këtë rast humbasin të mira të mëdha, ndërsa të mesmit, që shohin në të dyja anët, mund të mos qartësohet për ta apo për shumicën e tyre masa e dobisë dhe e dëmit, por edhe nëse bëhet e qartë për ta, ata nuk gjejnë njerëz që tu vijnë në ndihmë për të përfituar të mirat dhe për të larguar të këqijat, sepse mendimet në këtë rast u shkojnë pas dëshirave, për këtë arsye në një hadith thuhet: “Allahu e do vështrimin depërtues mendjemprehtë, kur ndodhin gjëra të paqarta dhe e do mendjen e përkryer, kur shfaqen qejfet.”[35]
Ndaj dhe dijetari, duhet t’i vështrojë dhe mendojë mirë këto çështje; në disa raste mund të jetë e detyruar – siç e sqarova edhe më parë-, të tolerohet urdhërimi dhe ndalimi për disa gjëra, por jo shfuqizimi apo të bërit hallall, si në rastin kur urdhëron për një të mirë e cila të shpie edhe në rënie në gjynah më të madh sesa kjo e mirë, në këtë rast lihet urdhërimi për një gjë të tillë, për të shmangur rënien në këtë gjynah. Shembull për këtë mund të jetë rasti, kur i ankohesh pushtetarit të padrejtë për një njeri gabimtarë dhe ai e tepron në ndëshkimin e këtij njeriu, aq sa dëmi që ky zullumqarë shkakton është më i madh sesa gabimi i këtij njeriu. Shembull tjetër për këtë mund të jetë rasti, kur nëse ndalon për disa gjëra të këqija, kjo shpie në lënien e disa të mirave që është janë më të dobishme sesa lënia lënie e këtyre të këqijave, në këtë rast heshtet në lidhje me ndalimin, nga frika se kjo mund të sjellë lënien e asaj që ka urdhëruar Allahu dhe i Dërguari i Tij, gjë që për Allahun është më e madhe sesa thjesht lënia e asaj të keqe.
Dijetari pra, ndonjëherë urdhëron dhe ndonjëherë ndalon, ndonjëherë lejon dhe ndonjëherë hesht për një urdhëresë apo ndalesë apo diçka të lejuar; për shembull, si urdhërimi për një mirësi të kulluar apo më të vlefshme, ose ndalimi për një të keqe të kulluar apo më të dëmshme; kur këto bien ndesh me njëra-tjetrën ai merr anën që ka më tepër peshë –siç e përmendëm më parë- për aq sa ka mundësi. Por, nëse ajo që urdhërohet dhe ajo që ndalohet nuk lidhen me të mundshmen, kjo ose për shkak të padijes ose për shkak të zullumit të këtij njeriu që i drejtohesh, dhe si padija edhe zullumi janë të pamundura të largohen prej tij, atëherë ndoshta më e mirë do të ishte të tërhiqeshe dhe të heshtje nga urdhërimi apo ndalimi i këtij njeriu. Për këtë dhe thuhet: ka disa çështje përgjigja ndaj të cilave është heshtja, ashtu siç heshti Ligjvënësi në fillimet e fesë në urdhërimin e disa gjërave dhe ndalimin e disa të tjerave, derisa Islami u lartësua dhe triumfoi.
Po kështu edhe dijetari, i tillë duhet të jetë në sqarimin dhe komunikimin e gjërave; disa gjëra mund t’i vonojë t’i tregojë e t’i sqarojë, deri në kohën e mundësisë dhe pushtetit, ashtu si Allahu e vonoi zbritjen e ajeteve dhe qartësimin e dispozitave ligjore, deri në kohën kur i Dërguari i Allahut (alejhi salatu ue selam) u mundësua dhe u forcua, për t’iu pranuar sqarimi i tyre (nga njerëzit). Realitetin e kësaj gjendje Allahu e sqaron në fjalën e Tij ku thotë: “Ne nuk dënojmë asnjë popull, para se të çojmë të dërguar!”[36]
Argumenti ndaj njerëzve plotësohet dhe bëhet i qartë me dy elementë: 1) me kushtin që të kenë mundësi të marrin dijen që ka sjellë Allahu dhe 2) me kushtin për të pasur mundësi të veprojnë me të. Ndërsa ai që e ka të pamundur të marrë dijen, si i çmenduri apo i pamunduri për të vepruar, për të nuk ka as urdhër e as ndalesë. Nëse ndërpritet dija për njohjen e një pjese të fesë apo ndodh pamundësi për zbatimin e një pjese të saj, kjo situatë për këtë njeri, që është i pamundur të ketë këtë dije dhe i pamundur për të vepruar me të, është e njëjtë me situatën e atij njeriu që ka një shkëputje të plotë ndaj dijes për gjithçka rreth fesë apo është i pamundur për të kryer çdo gjë të saj, si për shembull një i çmendur.
Këto situata, janë kohët e ndërprerjes dhe mungesës së fesë dhe nëse qëllon që një dijetarë apo prijës apo të dy së bashku të jenë ata që merren me çështjet e fesë, në këtë rast ajo që i ka ardhur Profetit duhet të sqarohet pjesë-pjesë, ashtu në të njëjtën pozitë, siç edhe vetë Profeti ua sqaronte atë njerëzve pjesë-pjesë, kur ai u dërgua. Dihet se Profeti nuk kumtonte vetëm se atë, për të cilën ishte e mundur të merrej dija e saj dhe të vihej në jetë puna e saj. Feja nuk ka ardhur e gjitha në njëherë të vetme, prandaj dhe thuhet: nëse do që njerëzit të të binden, urdhëroi me atë që munden. Në të njëjtën mënyrë edhe ripërtëritësi i fesë islame edhe ai që ringjallë Sunnetin e Profetit, nuk u kumton njerëzve vetëm se atë që mund të marrin prej dijes dhe mund ta vënë në zbatim, ashtu siç një njeri që hyn në fenë islame nuk është e mundur që në momentin kur ai hyn, t’i mësohen atij të gjitha dispozitat e fesë dhe të urdhërohet me të gjitha ato!
Kështu është edhe me atë që pendohet nga gjynahet, edhe me nxënësin edhe me atë që kërkon udhëzimin, nuk është e mundur që që në fillim, ai të urdhërohet me të gjithë fenë dhe t’i përmendet atij e gjithë dija, sepse ai nuk mund ta përballojë këtë dhe përderisa nuk e përballon dot, për të nuk është detyrim (vaxhib) në një situatë të tillë, dhe përderisa nuk është detyrim nuk i takon as dijetarit dhe as prijësit t’ia ngarkojnë atij këtë, të gjithën, si detyrim që në fillim, por e tolerojnë në urdhëresa dhe ndalesa, për gjëra që nuk mund t’i mbajë dija e tij dhe ai nuk mund t’i veprojë, deri në kohën kur ai të mundet. Kështu ka vepruar edhe Profeti (alejhi salatu ue selam), ka toleruar atë që ka toleruar deri në kohën që u është bërë e qartë ajo. Kjo nuk konsiderohet aprovim i harameve dhe lënie e urdhëresave të detyruara, sepse si detyrimi ashtu edhe ndalimi janë të kushtëzuara me mundësinë e dijes dhe të veprimit, dhe ne kemi thënë se në këtë rast ky kusht mungon; përqendrohu mirë në këtë bazë themelore, sepse është e dobishme.
Nga këtu bëhet e qartë, se pse bien shumë prej këtyre çështjeve, edhe pse ato në origjinë mund të jenë të detyruara apo të ndaluara, pikërisht për shkak të mos mundësisë së komunikimit, me të cilin bëhet i qartë argumenti i Allahut për detyrimin apo ndalimin e diçkaje, sepse pamundësia bën të bjerë urdhri dhe ndalesa edhe pse në orgjinë ajo është detyrim, e Allahu e di më së miri.
Një tjetër gjë që hyn në këto çështje ixhtihadi (mendimi individual), për sa i përket dijes (fetvasë) dhe veprimit (praktikimit), është edhe fakti se ajo që thotë dijetari apo prijësi apo ajo që ai vepron, i vepron në bazë të ixhtihadit apo imitimit. Nëse se një dijetar apo një prijës tjetër, nuk ka të njëjtin mendim me të parin, ai nuk ka pse të urdhëroj njëlloj për këtë gjë ose nuk ka pse të urdhëroj dhe ndalojë, vetëm se atë që i duket e dobishme atij. Askujt nuk i takon të ndalojë të tjerët të mos ndjekin ixhtihadin e tij, por as edhe t’i detyrojë ata ta ndjekin atë. Këto çështje (imitimi dhe ndjekja) nuk janë detyrim për të, ai nuk i urdhëron këto gjëra dhe as nuk i ndalon ato, por ato janë në mes lejimit dhe tolerimit.
Ky është një kapitull shumë i gjerë, ndaj përqendrohu dhe thellohu në të.
(Marrë e plotë dhe pa shkëputje nga libri “Mexhmu el-fetaua” e dijetarit islam Ibën Tejmije, vol. 20 fq. 48-61)
[1] Et-tegabun: 16.
[2] El-bekare: 286.
[3] Et-talak: 7.
[4] En-nisa: 84.
[5] El-bekare: 185.
[6] En-nisa: 28.
[7] El-maide: 6.
[8] El-haxh: 78.
[9] El-maide: 105.
[10] El-bekare: 280.
[11] Al-imran: 97.
[12] Et-teube: 91.
[13] El-enam: 119.
[14] El-bekare: 173.
[15] El-enam: 145.
[16] El-bekare: 286.
[17] El-ahzab: 5.
[18] El-bekare: 220.
[19] El-bekare: 217.
[20] El-bekare: 219.
[21] El-bekare: 216.
[22] En-nisa: 101.
[23] El-bekare: 217.
[24] El-bekare: 239.
[25] En-nisa: 102.
[26] Lukman: 14.
[27] Muslimi: 85/137.
[28] El-mumtehine: 10.
[29] Nga këto fjalë kuptojmë edhe një arsye, pse shumica e atyre që hyjnë nëpër institucione të ndryshme, në dukje “me qëllim, reformimin për mirë të tyre” mbeten në këto institucione pa bërë asgjë, shto këtu edhe përkrahjen, e pakuptueshme, morale që prezenca e tyre u jep këtyre institucioneve të prishura nga brenda. Po për një rast të ngjashëm dështimi, sheh Ibn Uthejmini shprehej duke thënë: “…por, sepse e kemi të mangët sinqeritetin me Allahun!” Ndërsa një arsye tjetër e rëndësishme në këtë dështim është, edhe paaftësia e shumë prej atyre që marrin apo përzgjidhen për të mbajtur barra të tilla, tepër delikate, qoftë kjo paaftësi fizike, apo dobësi karakteri, apo mangësi në intuitë e zgjuarsie, dijeje dhe përkushtim. Në fakt dështimi i këtij soji njerëzish “të paaftë”, është bërë shkak që njerëzit ta shohin këtë metodë si jofrytdhënëse, e madje edhe të urrejnë dhe përçmojnë ata që i hyjnë një rruge të tillë. (shën. përkth.)
[30] Gafir: 34.
[31] Jusuf: 39, 40.
[32] Et-tegabun: 16.
[33] Buhariu: 597 dhe Muslimi.
[34] A nuk bien shpesh edhe muslimanët e shqiptarë në të tilla situata?
[35] Sipas El-Irakit, në verifikimin që u ka bërë haditheve të “Ihja ulumd din”, këtë hadith e transmeton Ebu Nuajmi në “Hiljetul eulija” dhe në zinxhirin e tij të transmetimit ka një transmetues të dobët.
[36] El-isra: 15.