Çfarë janë materia e errët dhe energjia e errët?
Shkenca e thjeshtuar: Ka diçka që nuk shkon në kozmos. Ndikimet misterioze duket se po e shtrin tutje universin dhe po grumbullojnë gjëra së bashku në mënyra të papritura, por ne nuk mund t'i shohim apo prekim ato. Shkencëtarët i quajnë këto ndikime energji e errët dhe materie e errët.
Njerëzit kanë studiuar qiellin për mijëra vjet, dhe në shekullin e kaluar, shkencëtarët kanë filluar me të vërtetë të kuptojnë se si universi lëviz dhe ndryshon nën ndikimin e një force të quajtur gravitet. Graviteti ndikon në gjithçka, duke përfshirë jo vetëm lëndën - një term shkencor për sendet - por edhe dritën. Është ajo që i tërheq trupat tanë në Tokë, dhe gjithashtu funksionon në distancat e mëdha midis yjeve dhe galaktikave.
Graviteti luan një rol vendimtar në mënyrën se si formohen dhe lëvizin galaktikat. Ndërsa shkencëtarët mësojnë më shumë rreth universit, ata zbulojnë se shumë prej mënyrës sesi sillen galaktikat nuk do të kishte kuptim nëse nuk do të ishte e pranishme një sasi e madhe e materies së padukshme – shumë më tepër lëndë sesa mundet të kemi zbuluar ende. Kjo materie e padukshme - ose e errët - ushtron një tërheqje shtesë gravitacionale. Nëse nuk do të ekzistonte, disa galaktika do të ndaheshin ndërsa disa nuk do të ishin formuar fare.
Ne e quajmë atë "të errët" sepse nuk mund ta shohim atë. Ndryshe nga lënda e dukshme (materia që mund të shohim, duke përfshirë yjet, planetët, ujin, etj.), ajo nuk lëshon ose thith dritën, ose ndërvepron me materie të tjera, përveçse nëpërmjet gravitetit. Ne e dimë se ku duhet të jetë, por asgjë nuk është aty kur shikojmë drejt saj. Është si të shohësh valëzime në një pellg, por të mos jesh në gjendje të shohësh se çfarë i shkaktoi ato.
Ndërkohë, diçka tjetër po e shtyn universin të zgjerohet gjithnjë e më shpejt. Universi, me sa mund të themi, është zgjeruar që kur filloi 13.8 miliardë vjet më parë. Hapësira midis objekteve po rritet gjithnjë e më shumë, sikur vetë hapësira po shtrihet si sipërfaqja e një tullumbace teksa fryhet. Shkencëtarët prisnin që shpejtësia e këtij zgjerimi do të ngadalësohej me kalimin e kohës, por në vend të kësaj, ata kanë zbuluar të kundërtën. Rreth pesë miliardë vjet më parë, zgjerimi i universit filloi të përshpejtohej. Ne nuk e dimë se çfarë e shkakton këtë zgjerim të përshpejtuar, por gjithsesi e quajtëm atë energji të errët.
Nga ajo që mund të thonë shkencëtarët, materia e dukshme përbën vetëm 5% të universit. Lënda e errët dhe energjia e errët besohet se përbëjnë përkatësisht 27% dhe 68% të tjerë. Me fjalë të tjera, ajo që ne njohim mirë - materia e dukshme - nuk e shpjegon dot aspak natyrën (e përbërjes dhe funksionimit) e shumicës dërrmuese të universit.
Pra, si po përpiqen shkencëtarët ta zgjidhin këtë mister? Çfarë janë materia e errët dhe energjia e errët?
Për të zbuluar, na duhen të dhëna, dhe shumë prej tyre. Për të mbledhur këto të dhëna, shkencëtarët ndërtojnë teleskopë dhe kamera gjigante. Këto përfshijnë teleskopët hapësinorë Hubble dhe James Webb në hapësirën e jashtme; teleskopi i Polit të Jugut në Antarktidë; Instrumenti Spektroskopik i Energjisë së Errët në Arizona; dhe eksplorimi i Energjisë së Errët dhe Observatori i ardhshëm Vera C. Rubin në Kili.
Këto instrumente të ndjeshme vëzhgojnë qiellin për të zbuluar vendndodhjen dhe lëvizjen e galaktikave në univers me kalimin e kohës. Superkompjuterët i ndihmojnë shkencëtarët të kryejnë simulime të detajuara të universit, si dhe të analizojnë të dhënat nga teleskopët. Përveç shikimit në qiell për përgjigje, shkencëtarët po ndërtojnë gjithashtu detektorë të ndjeshëm për të kërkuar drejtpërdrejt materien e errët në Tokë.
Studiuesit në Laboratorin Kombëtar Argonne të Departamentit të Energjisë të SHBA-së kontribuojnë në studimin e materies së errët dhe energjisë së errët përmes pjesëmarrjes në këto survejime të mëdha kozmologjike, eksperimente të fizikës së grimcave dhe duke përdorur llogaritje dhe simulime të avancuara. Informacioni nga këto sondazhe dhe simulime i ndihmon shkencëtarët të krijojnë harta se ku ekziston materia e errët dhe ofron të dhëna për natyrën e energjisë së errët.
Ndërsa teleskopët, superkompjuterët tanë dhe instrumentet e tjerë bëhen më të sofistikuar, ne gjejmë gjithnjë e më shumë prova se po na mungon diçka e madhe dhe shkencëtarët po punojnë për të kuptuar se çfarë mund të jetë. Puna e shkencëtarëve të Argonne po e afron botën më afër zbulimit të këtyre mistereve kozmike./scitechdaily.