Modeli ekonomik, Shqipëria kampione e Europës në ndërtim
Shqipëria është karakterizuar nga një zhvillim ekonomik i paqëndrueshëm, për të mos thënë kaotik, pas viteve ’90. Rritja ishte e shpejtë deri në ‘96-n, e ndikuar nga privatizimet, tregtia, hapësirat e mëdha për biznes, si dhe nga konsumi i nxitur nga skemat piramidale.
Rënia e këtyre të fundit çoi në krizën e ‘97-s, me tkurrje ekonomike në gati 12%. Rikuperimi ishte i shpejtë, një tipar ky që e ka karakterizuar ekonominë gjatë këtyre dekadave, me bizneset e konsumatorët që përshtaten shpejt, si nëpërmjet vetëpunësimit ashtu edhe hapësirave të tjera për të bërë biznes.
Ekonomia informale dhe prurjet e vazhdueshme të emigrantëve janë gjithashtu një tjetër faktor pothuajse i përhershëm. Deri në 2008-n, ekonomia u rrit me shpejtësi, ku dy faktorë kryesorë që ndikuan ishin zhvillimi i telekomunikacioneve dhe sistemit financiar, kryesisht atij bankar, me norma që arritën deri në 9% në 2001.
Pas krizës financiare të 2008-s u kalua në normalitetin e ri, ku normat e rritjes nuk ishin më të larta se 3-4%, një tendencë kjo për gjithë rajonin në zhvillim. Goditja e radhës ishte pandemia e 2020-2021, rikuperimi pas së cilës sërish ishte i shpejtë. Ndërsa shifrat e rritjes ekonomike kanë qenë përgjithësisht të kënaqshme, faktorët që e kanë nxitur atë kanë qenë të paqëndrueshëm
Tendenca normale ishte rënia graduale e peshës së bujqësisë, nga 32% e Prodhimit të Brendshëm Bruto (PBB) në vitin 1995, në 15.5% në fund të vitit 2024. Pavarësisht rënies, Shqipëria vijon të mbetet shteti më bujqësor në Europë, me rreth 18.6% në Vlerën e Shtuar Bruto (VSB) në 2023-n, sipas Eurostat, teksa mesatarja e BE-së është 1.8% dhe shteti i dytë me peshën më të lartë është Kosova me 9%.
Kjo varësi nga bujqësia nuk e ka ndihmuar këtë sektor të jetë konkurrues, teksa një pjesë të madhe të produkteve ushqimore sot po i sigurojmë nga importi. Ndërtimi ka qenë gjithnjë bashkëshoqërues i ekonomisë, me dy cikle. I pari ishte pas vitit 1999, arriti maturimin në 2011-n dhe filloi më pas rënien deri në vitin 2015. Nga viti 2017 nisi cikli i ri, i nxitur fillimisht nga ndërtimet në kryeqytet, e më pas në bregdet.
Cikli i dytë nuk ka arritur ende maturimin dhe nuk dihet se kur do të ndodhë teksa lejet e ndërtimit, sidomos në kryeqytet, çdo vit po arrijnë një rekord, ku çdo ditë prezantohen projekte të reja të ndërtesave shumëkatëshe.
Shqipëria mban rekord në Europë për peshën e ndërtimit në ekonomi. Në vitin 2023, ky sektor sillte 13.8% të vlerës së shtuar bruto, sipas Eurostat, nga 5.6% që ishte mesatarja e Bashkimit Europian.
Shteti i dytë pas Shqipërisë është Kosova (10.1%), ndërsa në vendet e tjera të Europës, ndërtimi kontribuon mesatarisht 2-7% në ekonomi. (shiko grafikun: Pesha e ndërtimit në vlerën e shtuar bruto, Europa).
Të dhënat e kryqëzuara mes rritjes së të ardhurave (pagave), aktivitetit real të ekonomisë, kredisë në banka, strukturës së bizneseve e kërkesës reale sugjerojnë se një pjesë e këtij sektori financohet nga burime informale.
P.sh., që nga viti 2014, çmimet e apartamenteve janë rritur 10 herë më shumë se paga mesatare, duke e bërë pothuajse të pamundur për shtresën e mesme blerjen e një apartamenti, që sot kushton minimalisht 1500-2000 euro/m², teksa paga mesatare mujore është rreth 770 euro/muaj.
Shqipërisë i mungojnë dhe bizneset e mëdha, që do të kishin kërkesë për hapësira zyrash. Sipas INSTAT (për vitin 2023), vetëm rreth 1454 biznese në vend kanë më shumë se 50 punonjës dhe 168 më shumë sesa 250 punonjës.
Pjesa më e madhe e tyre janë në sektorë me vlerë të shtuar të ulët, si fason, që shfrytëzon kahun e lirë të fuqisë punëtore. Forcimi i ndjeshëm i Lekut është një tjetër faktor që tregon praninë e lartë të parave informale.
Nga fundi i 2016-s, kur filloi vala e dytë e ndërtimeve, Euro është zhvlerësuar me rreth 27% (monedha e përbashkët u këmbye mesatarisht me 100.7 lekë në vitin 2024, nga 137.4 lekë në 2016).
Për të njëjtën periudhë, deficiti i llogarisë korente (që mat hyrje-daljet e valutës nga vendi) nuk ka shënuar përmirësim të dukshëm, si rrjedhojë e nivelit të lartë të importeve në një vend që pothuajse nuk prodhon më asgjë.
Industria është një sektor që historikisht ka shfrytëzuar krahun e lirë të fuqisë punëtore, apo nxjerrjen e pasurive natyrore, që Shqipëria i ka me shumicë. Sektori nuk ka arritur të bëhet konkurrues dhe të rrisë vlerën e shtuar.
Industria me material porositësi, që kontribuon në gati një të tretën e eksporteve, po rrezikon falimentin përballë rritjes së pashmangshme të kostos së lirë të fuqisë punëtore. Agropërpunimi nuk po i bën ballë hapjes së tregjeve dhe një pjesë e madhe e sipërmarrjeve po kthehen në importuese apo thjesht ambalazhuese.
Në vitin 2024, Shqipëria arriti një deficit tregtar rekord prej 5.7 miliardë eurosh, ndërsa raporti i mbulimit të importeve ishte 41.7%, më i ulëti që nga viti 2012. Të dhënat e Eurostat e rendisin Shqipërinë ndër të fundit në Europë sa i përket peshës së industrisë (përveç ndërtimit) në ekonomi. Në vitin 2023, kjo peshë ishte 12.6%, duke lënë pas vetëm Malin e Zi, Maltën, Qipron dhe Luksemburgun.
Mesatarja e Bashkimit Europian është rreth 20%, ndërsa në Kosovë, Serbi e Bosnjë-Hercegovinë, industria kontribuon në rreth 22% të vlerës së shtuar në ekonomi e në Maqedoninë e Veriut, rreth 20%. (shiko grafikun: Pesha e industrisë në vlerën e shtuar bruto, Europa).
Aktivitetet profesionale dhe shërbimet mbështetëse janë një dëshmi e shpirtit sipërmarrës të shqiptarëve. Nga më pak se 1% e vlerës së shtuar bruto në 1995-n, ky sektor kontribuon sot në 8.3% të ekonomisë./monitor