KUNDËRREFORMA DHE AMBIENTI FETAR SHQIPTAR NËN PERANDORINË OSMANE
Monday, 08 December 2025 22:03
Dr. Milazim KRASNIQI
Fillimi i botimit të librave në gjuhën shqipe në mesin e shekullit XVI, është tregues i formësimit të një bashkësie shqiptare me kërkesa dhe me identitet kulturor e gjuhësor të veçantë. Në fakt, sot për sot nuk është e qartë se cila ka qenë shkalla e organizimit të kësaj bashkësie dhe të kërkesave të saj për libra shqip, në kohën kur Perandoria Osmane ishte në kulmin e fuqisë së saj. Por, faktori përcaktues për botimin e librave fetarë katolikë në gjuhën shqipe, ka të bëjë me zhvillimet e përgjithshme në Europë, në gjirin e Kishës Katolike Romane. “Letërsia e hershme shqiptare, ajo e shekujve gjashtëmbëdhjetë e shtatëmbëdhjetë, ishte në thelb letërsi fetare. Në fillim ajo përbëhej nga përkthime tekstesh kishtare nga latinishtja e italishtja në shërbim të Kundërreformës”.(Elsie: 32)
Rrjedhimisht botimi i librave të parë fetarë katolikë në gjuhë shqipe, ka ardhur si rezultat i politikave të Kishës Katolike Romane. Pas reformës protestane të shpallur nga Martin Luteri e të përhapur në Europën Veriore, vartësia e popujve katolikë nga Vatikani po bëhej jostabile. Prandaj, Vatikani lejoi në atë periudhë botimin e librave kishtarë në gjuhët e popujve, për të ndërprerë rebelimin e mëtejshëm protestan. Botimi i Mesharit të Gjon Buzukut bie pikërisht në periudhën e Kundërreformës, ashtu sikundër e thotë Robert Elsie. Përmbajtja e Mesharit të Gjon Buzukut është tërësisht fetare, pra një përmbledhje e historive dhe e dogmave fetare kristiane, të përkthyera në gjuhën shqipe. “…përpara të gjithave do të kemi para sysh që, me përjashtim të ndonjë fraze vetiake t’autorit hedhur tek-tuk nëpër tekst, ky libër është fund e krye një përkthim.” (Çabej: 25) Po sipas Çabejt, përkthimi ka qenë një kombinim interesant, duke ndërthurur përkthimin nga latinishtja, italishtja dhe serbokroatishtja, e duke mos u bazuar vetëm në një vepër origjinale. Meqë kjo është një vepër tërësisht e përkthyer, ajo edhe po të ishte vepër letrare, nuk do të mund të trajtohej si vepër origjinale letrare shqipe, veçse si një vepër e përkthyer.
Trajtimi i përkthimeve të teksteve liturgjike si letërsi origjinale shqipe, prandaj është një manipulim i dyfishtë, manipulim me natyrën e teksteve, (kualifikohen si tekste letrare tekstet ekskluzivisht fetare) dhe manipulim me gjuhën origjinale të tyre (ato janë në origjinal në latinishte dhe janë të përkthyera në gjuhën shqipe- përveç disa fjalive të autorit në përmbyllje të veprës). Për këtë arsye, “Meshari” nuk paraqet një material autentik letrar, i cili do të mund të analizohej dhe të vlerësohej edhe nga perspektiva e një vështrimi letrar të mirëfilltë. Vetë Buzuku pohon se po u bënte një shërbim besimtarëve për leximin e teksteve të shenjta: “U doni Gjoni, biri i Bdek Buzukut, tue u kujtuom shumë herrë se gluha jonë nukë kish gjā të ëndigluom ën së shkruomit shenjëtë, ën së dashunit së botësë s’anë, desha me u fëdigunë, për sā mujta me ditunë, me zhdritunë pak mendetë e atyne qi të ëndiglonjinë, për-se ata të mundë mernë sā i naltë e i mujtunë e i për-mishëriershim anshtë Zot’ ynë atyne qi t’a duonë ëm gjithë zemërë. U lus ënbas sodi mā shpesh të uni ëm klishë, për-se ju kini me gjegjunë ordhëninë e t’inë Zot e ate në ënbarofshi, Zot’ ynë të ketë mishërier ënbī jū, e ata qi u monduonë dierje tash, mā mos u mondonjënë.
E ju t’ini të zgjiedhunitë e t’inë Zot, e për-herrë Zot’ ynë kā me klenë me jū, ju tue ëndiekunë të dërejtënë e tue lanë të shtrenbënënë. E këta ju tue bām, Zot’ ynë ka(a) me shtuom ëndër jū, se të korëtë t’aj të ënglatetë dierje ën së vielash e të vielëtë dierje ën së ënbiellash. E u mā duo të ënbaronj vepërënë t’eme, t’inë Zot tue pëlqyem. Ëndë vietët M.D.L.IV. një-zet dit ëndë mars zuna ënfill, e ënbarova ëndë vietët një M.D.L.V., ëndë kallënduor V. dit. E se për fat në keshe kun ënbë ëndonjë vend fëjyem, u duo tuk të jetë fajtë, ai qi të jetë mā i ditëshim se u, ata faj e lus t’a trajtonjë ënde e mirëç për-se nukë çuditem se në paça fëjyem, këjo tue klenë mā e para vepërë e fort e fështirë për të vepëruom ënbë gluhët t’anë. Për-se ata qi shtanponjinë kishnë të madhe fëdigë, e aqë nukë mundë qëllonjinë se faj të mos banjinë, për-se për-herrë ëndaj ‘ta nukë mundë jeshe, u tue ënbajtunë një klishë, ënbë të dŷ anët më duhee me sherbyem. E tash u jam ënfalë gjithëve, e lutëni t’enë Zonë ende për muo.(Buzuku: 387)
Meshari dhe librat e tjerë fetarë katolikë të shekullit XVI e XVII, paraqesin objekt interesant të studimit të sociologjisë së fesë katolike dhe veçmas të gjuhësisë. E shikuar në këtë kontekst fetar dhe shkencor, kjo literaturë fetare katolike në gjuhë shqipe, pati qarkullim të kufizuar dhe ndikim poashtu të kufizuar. Ajo krijohej në periudhën kur shumica e popullit shqiptar po kalonte në fenë Islame, dhe kur popullsia katolike e mbetur po lëkundej ndërmjet Reformës dhe Kundërreformës. Me një fjalë, ishte pjesë e një projekti fetar imunizues ndaj agjensëve të rinj, që po e atakonin dominimin e Kishës Katolike Romane. Organizimi i Kishës Katolike Romane ka qenë dhe ka mbetur tërësisht unitar, pra të gjitha vendimet dhe emërimet e famullitarëve në terren dhe të titullarëve të të gjitha rangjeve mirren nga Selia e Shenjtë. Në këtë kontekst, edhe strategjia e botimit të librave për të penguar Reformën protestane, edhe zgjedhja e përmbajtjeve të botuara edhe shpërndarja e tyre, ka qenë plotësisht në duart e institucionit të Selisë së Shenjtë. Kjo është arsyeja kryesore që në përmbajtjet e librave të Buzukut, të Budit e Bogdanit, mungojnë përmbajtjet nga jeta fetare dhe sociale në Shqipëri, në kohën kur ata kanë jetuar dhe vepruar.
Shënime të kësaj natyre ata dhe famullitarë e titullarë të tjerë që vepronin në Shqipëri, i paraqitnin Vatikanit në relacionet e tyre të shkruara enkas për qëllim informimi, lidhur me gjendjen e Kishës dhe të besimtarëve katolikë. Është e qartë se ky aktvitet botues i autorëve të vjetër, Buzukut, Bardhit, Budit, Bogdanit, nuk ka qenë zgjedhje e lirë e tyre, po një obligim që është kryer në kuadër të strategjive imunizuese nga ana e Selisë së Vatikanit kundër Reformës protestane dhe kundër përhapjes së së Islamit në trojet shqiptare. Sidoqoftë, ato libra kanë vlerë të shënuar gjuhësore, sepse e kanë shenjuar shqipen në një faze të hershme të ekzistimit të saj, dhe i kanë krijuar terren për zhvillimin e mëtejshëm si gjuhë e fesë dhe e kulturës.
I vetmi fragment nga vepra “Meshari” e Gjon Buzukut, që paraqet elemente ku mund të aplikohet një studim sociologjiko-letrar, ka të bëjë me fjalën përmbyllëse të veprës së vet kishtare. Ja si e paraqet gjendjen Gjon Buzuku në përmbyllje të veprës së vet:” U doni Gjoni, biri i Bdek Buzukut, tue u kujtuom shumë herë se gluha jonë nuk kish gja të ëndigluom ën së shkruomit shenjtë, ën së dashunit së botës sanë, desha me u fëdigunë, për sa mujta me ditunë, me zhdritunë pak mendet e atyne që të ëndiglojnë, përse ata të mund mernë sa i naltë e i mujtunë e i përmishirshëim anshë Zot’ynë atyne qi t’a duonë ëm gjithë zemërë”.
Prej këtij fragmenti kaq të shkurtër, megjithatë kuptojmë dy gjëra thelbësore: 1) kuptojmë se nuk kishte asnjë vepër në gjuhën shqipe, ose të paktën autori nuk ishte në dijeni të ekzistimit të tyre. Prandaj, vlerësimi i bërë në Historinë e letërsisë shqipe, se “ pa dyshim, Buzuku është pasues i një tradite të hershme të shkrimit të shqipes” është vlerësim absurd. Autorët e kësaj historie nuk kanë mundur ta dinë më mirë se vetë Buzuku gjendjen. Ndërsa, Buzuku e thotë qartë “tue u kutuom shumë herë se gluha jonë nuk kish gja të ëndigluom ën së shkruomit shenjtë”. 2) Poashtu kuptojmë se autori shkruante një vepër fetare, për me ndritun mendjen e njerëzve, pra, për të luftuar paditurinë dhe injorancën dhe për të forcuar besimin në Zot, me anën e komunikimit përmes librit.
Sa i përket veprës së Pjetër Bogdanit, “Çeta e profetëve”, e cila konsiderohet si vepra e parë e shkruar në origjinal në shqipe, megjithëse vetë autori thotë se e ka shkuar në dy gjuhë, italisht dhe shqip, ajo është një vepër fetare që tematizon jetën dhe misionin e Jezu Krishtit, sipas dogmës zyrtare kristiano-romane. As ky material gjuhësor dhe kjo përmbajtje liturgjike nuk paraqet ndonjë objekt të mundshëm të studimit në planin e studimit të letërsisë, sepse praktikisht nuk i referohet jetës së shqiptarëve të kohës kur është shkruar vepra dhe ka jetuar autori.
Konteksti social shqiptar i shekujve XVI e XVII, kur ndodh botimi i librave fetarë katolikë në gjuhën shqipe, ishte mjaft i lëkundur. Një pjesë e madhe e popullsisë, përfshirë këtu elitën ushtarake dhe kishtare, ishte shpërngulur në Itali, pas luftërave të gjata e rraskapitëse të Skenderbeut kundër osmanëve. Të ballafaquar me humbjen nga një shtet i fuqishëm dhe të gjendur pa mbrojtje adekuate nga Venediku e Vatikani, këta shqiptarë u shpërngulën në Itali, në territoret e mbretit të Napolit dhe Siqelisë, ku sipas marrëveshjes së Alfonit V dhe Gjergj Kastriotit, ata kishin të drejta të vendoseshin si shtetas të asaj mbretërie. (Plasari) Por, shumica e këtyre të shpërngulurve të krishterë, ishin të lidhur me ritin bizantin.
Nga mesi i shekullit XVI një pjesë e mirë e popullsisë shqiptare, ku prinin feudalët, tregëtarët dhe elitat ushtarake, e kishte pranuar Islamin dhe kishin filluar të integroheshin në jetën sociale, politike dhe kulturore të Perandorisë Osmane. Ndërsa një pjesë e popullsisë, me koncentrim në viset jugore, kishte ruajtur fenë ortodokse, ndaj të cilës Perandoria Osmane tregoi vazhdimisht një tolerancë të madhe. Pra, populli shqiptar ishte i fragmentuar në bashkësi fetare, nën influenca të institucioneve fetare, Kishës Katolike Romane, Kishës Ortodokse Greke dhe të Hilafetit Islam. Kjo do të thotë se në këtë periudhë nuk ishte e organizuar një bashkësi ose shoqëri unike shqiptare, me një kohezion social, fetar dhe kulturor, që do të krijonte themele për zhvillimin e pa pengesa ekonomik e shoqëror e prej andej edhe të letërsisë dhe të arteve të tjera.
Në këtë fragmentim social dhe fetar, ishte vetëm një mjet që unifikonte popullin shqiptar: gjuha shqipe. Kjo gjuhë kishte mbijetuar pushtimin dymijëvjeçarë romak, bizantinë, anzhuin e serb dhe kishte dalë si arma kryesore e identitetit kombëtar të popullit shqiptar. Gjuha shqipe e folur kryesisht nga popullsia fshatare, e cila kishte kishte vërshuar qytetet, në rrethanat e përmbysjeve të mëdha sociale e politike, filloi të dominojë në komunikimn mes njerëzve. Gjuhët e mëdha të pushtuesve, latinishtja , greqishtja dhe sllavishtja filluan të dëboheshin nga përdorimi në administrate, ndërsa turqishtja po depërtonte me ngadalësi. Në këto rrethana, gjuha shqipe u pozicionua si gjuha që filloi të dominonte në komunikimin e përditshëm.
Duhet theksuar se kalimi i njerëzve në fenë Islame, nuk përcillej me ndërrimin identitetit etnik të tyre. Rrjedhimisht, ka indicie se pas ngulfatjes shumëshekullore nga pushtimi bizantin e pushtimi serb, gjuha shqipe në shekujt XV e XV njohu një konsolidim të sajin të brendshëm, për shkak të rritjes së masivitetit në komunikim, e i cili edhe e përgatiti që të bëhej e aftë të përdorej edhe në shkrimin teologjik dhe letrar të letërsisë së shekullit XVI. Është thënë nga vetë autori i parë i një vepre shqipe, nga Gjon Buzuku, se para tij nuk kishte libra në gjuhë shqipe, që është një argument i fortë se zhvillimi i shqipes dhe shkrimi i saj kishte ndodhur pas eliminimit të pushtimit bizantin e sllavë.