Bota e kriptovalutave në Maqedoninë e Veriut, një sistem paralel në zonën gri
Gjatë periudhës së tranzicionit dhe inflacionit të shpejtë, kur bankat ofronin kurse të dobëta këmbimi për valutat e huaja dhe kishte pak besim në institucionet shtetërore, lulëzonte puna e këmbyesve të valutave në rrugë – një sistem financiar paralel, i cili bazohej në besimin personal, por linte shumë hapësirë për mashtrime. Disa dekada më vonë kjo praktikë kryesisht është braktisur, por nën ndikimin e trendeve globale në vendin tonë u krijua një sistem i ri që vepron jashtë radarit të institucioneve. Vetëm se tani rruga është zëvendësuar nga rrjetet sociale, transfertat bëhen gjithashtu përmes mjeteve moderne, ndërsa ato që këmbehet janë – kriptovalutat. Analiza e BIRN tregon se si përmes këtij sistemi në mungesë të dispozitave ligjore dhe shpërfilljes së atyre ekzistuese, shuma të mëdha parash te gatshme kalojnë pa i ndjekur askush, duke mundësuar gjithçka, nga evazioni fiskal, te mashtrimet e deri te pastrimi i parave të “fituara” nga aktivitetet kriminale.
“Nuk ka kufi”
Shumë nga transaksionet kryhen nëpër këmbimore që operojnë në zonën gri. Ne vizituam një strukturë të tillë të vendosur në qendër të Shkupit, e cila nga jashtë duket si një këmbimore e zakonshme. Por sapo të hyni në të, pasi t’jua hapin derën nga brenda dhe ta kyçin menjëherë derën pas jush, do ta kuptoni se këtu nuk mund të shkëmbeni denarë për euro. Bëhet fjalë për një këmbimore kriptovalutash, ku kriptovalutat blihen dhe shiten me para të gatshme, zakonisht në denarë ose euro. Transaksioni është anonim, kryhet brenda pak sekondash dhe këmbimorja mban një përqindje të caktuar për shërbimin. Në atë që vizitoi BIRN kjo përqindje ishte më e ulët nëse shuma tejkalonte 10.000 euro.
“Nuk ka kufi për këmbimin”, konfirmoi një nga punonjësit, duke shpjeguar se nëse shuma është vërtet e madhe, mund të “biem dakord për gjithçka”.
Kështu është në terren. Nga ana tjetër në letër Ligji i ri Kundër Pastrimit të Parave u miratua në vitin 2022, i cili ndalon shkëmbimin e më shumë se 500 eurove në para të gatshme me kriptovaluta ose, siç quhen në të, për “mjete monetare virtuale” dhe gjithashtu përcakton që çdo transaksion që tejkalon 1.000 euro duhet t’i përcillet Drejtorisë së Inteligjencës Financiare me qëllim që të gjurmohet se kush është pjesë e botës së kriptovalutave.
“Nëse do të më legjitimonin unë kurrë nuk do të tërhiqja para prej tyre (gjegjësisht te një këmbimore kriptovalutash)”, tha për BIRN një investitor kriptovalutash me të cilin folëm e q[ dëshironte të mbetet anonim.
Kriptomat
Në Maqedoni funksionon edhe një bankomat kriptovalutash si pjesë e zinxhirit “Shitcoins Club”. Në vitin 2020, këtij zinxhiri iu ndalua të veprimtaria në Gjermani për shkak të mungesës së licencës, ndërsa në vitin 2021 në Estoni. Ai menaxhohet nga kompania “Virtuelna Planeta”, në pronësi të shtetasit polak Bartłomiej Jan Wojciechowski. Themeluar në vitin 2021, dy herë është gjobitur për mosdeklarim të llogarive vjetore përfundimtare të detyrueshme. Kriptomati lejon transaksione deri në 500 euro dhe kërkon vërtetim identiteti.
“Është gjithmonë anonim”, shton një tjetër, duke kujtuar se kohët e fundit, një mik i tij tërhoqi 5.000 euro në para të gatshme në këtë mënyrë. Nga ana tjetër, në rrjetet sociale e gjithë kjo po përshkallëzohet. Mjafton të shikosh vetëm reklamat e shumë këmbimoreve të kriptovalutave.
“Limiti ditor për blerje dhe arkëtim është 100,000 dollarë”, thuhet në një postim. Nga ana tjetër, një këmbimore tjetër ofron shërbim për t’i sjellë paratë deri në shtëpi nëse bëhet fjalë për në Shkup, për çdo transaksion që tejkalon 3.000 dollarë.
Me një të tretë, në një bisedë telefonike, pa u prezantuar si gazetarë, ramë dakord për një transferim anonim mjetesh në shumën prej njëzet mijë eurosh në para të gatshme. Kushti ishte vetëm që të lajmëroheshim disa orë më parë në mënyrë që ata të kishin aq para në objekt dhe sigurisht, që të sillnim telefonin, sepse aty zakonisht instalohen portofolet e kriptovalutave.
“Operacione të këtilla këmbimi” kryhen edhe nga këmbimoret e rregullta me licenca të lëshuara nga Banka Popullore, të cilët, nga ana tjetër, në përgjigje për BIRN, sqarojnë se kjo licencë është e vlefshme vetëm për blerjen dhe shitjen e valutave të huaja në para të gatshme dhe çeqeve.
“Puna me kriptovalutat nuk përfshihet në përkufizimin e punëve të këmbimit. Prandaj, brenda kuadrit të kompetencave të saj të përcaktuara me ligj, Banka Kombëtare nuk ka autorizim për të mbikëqyrur aktivitetet që lidhen me kriptovalutat”, distancohen ato.
Ligj i bllokuar në burokraci
I miratuar në vitin 2022, si një detyrim për të pranuar direktivat e reja evropiane, Ligji për Parandalimin e Pastrimit të Parave, për herë të parë në vend njohu ekzistencën e mjeteve monetare virtuale, dhe i gjithë kontrolli mbi to iu besua Drejtorisë së Inteligjencës Financiare. Nga mbikëqyrja mbi subjektet që punojnë me kriptoavaluta deri te mbajtja e një regjistri për të ditur se kush është i përfshirë në këtë biznes në vend. Tre vjet më vonë, askush nuk kontrollon asgjë në këtë sektor. Nga DIF shpjegojnë se regjistri nuk është krijuar sepse propozim-rregullorja që ata shkruan, e cila duhet të miratohet nga Ministri i Financave, është ende objekt i “konsultimeve ndërinstitucionale”.
Gjithashtu ka problem edhe me mbikëqyrjen sepse këto biznese shpesh veprojnë si persona fizikë përmes platformave të huaja, në të ashtuquajturat portofole të pahostuara – ku vetëm ata kanë kontroll mbi çelësat privatë dhe mjetet e ruajtura në to, kështu që nevojitet rregullim shtesë.
Edhe shqiptimi i dënimeve është gjithashtu problematik, sepse varen nga madhësia e kompanisë.
Për shkak të të gjitha këtyre, DIF-i paralajmëron për rrezikun e konkurrencës jolojale dhe krijimin e një të ashtuquajturi sistem bankar nëntokësor ose në hije, i cili nga ana tjetër është kërcënim për stabilitetin e sistemit financiar, “në një situatë në të cilën nuk ka ligj të sigurt që do të ndalonte dhënien e këtyre shërbimeve si persona fizikë, gjegjësisht do të aplikonte kritere dhe standarde më të rrepta licencimi që duhet të përmbushen nga themeluesit, menaxherët, pronarët e vërtetë, si dhe nën cilat kushte mund të konsiderohet dhënës i shërbimeve që lidhen me kriptovalutat”.
Çështjet e para gjyqësore për pastrim parash përmes kriptovalutave
Edhepse nuk është domosdoshmërisht i paligjshëm në vetvete ky sistem bëhet i rrezikshëm dhe problematik pikërisht sepse funksionon pa transparencë, mbikëqyrje dhe përgjegjësi. Maqedonia ka parë tashmë çështjet e para më të mëdha gjyqësore që lidhen me pastrimin e parave.
Përmes dy këmbimoreve të kriptomonedhave një familje nga Shtipi, e cila merrte ndihmë sociale, arriti të fuste në qarkullim rreth 300.000 euro në periudhën nga viti 2022 deri në vitin 2024, para të fituara nga drejtimi i një rrjeti të paligjshëm të lojërave të fatit online. Ata të gjitha mjetet i kanë marrë në kriptomonedha, të cilat më pas i kanë shkëmbyer me para në dorë, kryesisht në një këmbimore kriptomonedhash në Shkup. Kur hetuesit kanë hyrë në këmbimore, ka qenë duke u organizuar një transferim prej 30.000 eurosh. Hetimi i BIRN për këtë këmbimore, nga ana tjetër, tregoi se ajo ishte themeluar si një person juridik në mesin e vitit të kaluar, pasi hetuesit kanë hyrë në të dhe më pas ka marrë licencë për veprimtari këmbimi nga BPRMV-ja.
Në një rast tjetër shteti ka konfiskuar 80.000 euro, të cilat një shtetas i RMV-së i ka fituar duke konvertuar, transferuar dhe përzier kriptovaluta përmes platformave të shumta kripto në përpjekje për të fshehur burimin nga i cili vinin ato. Ndërsa të ardhurat vinin nga qytetarë gjermanë, të cilët janë mashtruar për të investuar me ndihmën e qendrave mashtruese të thirrjeve. Këtë herë i pandehuri anashkaloi zyrat e këmbimit valutor dhe në vitin 2022, përmes platformave online, transferoi kriptomonedhat në valutë të huaj dhe i transferoi ato direkt në dy llogari bankare në valutë të huaj. Ai u zbulua dy vjet më vonë si rezultat i një hetimi ndërkombëtar në të cilin ndihmoi DIF-i e Maqedonisë.
Ajo që është e përbashkët në të dyja rastet është se të dyshuarit pranuan fajësinë dhe kriptomonedhat tashmë ishin konvertuar në denarë dhe valutë të huaj. Ato më pas janë përdorur për të blerë makina dhe pasuri të paluajtshme, dhe kjo pronë është konfiskuar nga autoritetet kompetente.
Nëse ato do të konfiskoheshin në formën e kriptovalutave do të lindte problem, sepse nuk ka portofol shtetëror për kriptovaluta në vend në të cilin mund të konfiskoheshin.
Dhe për këtë nuk ka rregullore ligjore, as një protokoll se si të veprohet, konfirmon Irena Ilievska, drejtoresha e Agjencisë për Pronën e Sekuestruar.
“Deri më tani nuk kemi pasur një kërkesë të tillë. Po monitorojmë se çfarë po ndodh edhe në rajon, por mendoj se për momentin është larg nesh. Nëse paraqitet nevoja do të kërkojmë pëlqim nga qeveria dhe do të duhet të përfshihet edhe Banka Popullore”, thotë Ilievska.
Miliarda në Kriptovaluta
Përderisa institucionet në Maqedoni po “vëzhgojnë nga afër” se çfarë po ndodh, vëllimi i transaksioneve në tregun global të kriptovalutave matet në miliarda. Disa nga këto mjete transferohen edhe drejt Maqedonisë. Sipas Qendrës për Financa Alternative në Universitetin e Kembrixhit, shtatorin e kaluar (muaji i fundit për të cilin kanë publikuar të dhëna), ka pasur një hyrje dhe dalje të kriptovalutave në vend me vlerë rreth 30 milionë dollarë amerikanë secila, një shumë që është, për shembull, dy herë më e madhe se shkëmbimi tregtar që kemi pasur me Shtetet e Bashkuara gjatë atij muaji.
Sipas të dhënave nga kjo qendër, në vitin 2023, të hyrat e përgjithshme të kriptovalutave drejt vendit tonë “kanë peshuar” rreth 900 milionë dollarë, ndërsa të dalat kanë qenë edhe një herë aq.
Nga ana tjetër, nëse marrim parasysh se në vitin 2023, në nivel global, vëllimi i transaksioneve të paligjshme sipas rrjetit global “Chainalysis” ishte 0,61 përqind dhe kjo përqindje llogaritet në raport me shifrat për Maqedoninë, arrijmë në miliona shuma mjetesh të paligjshme që kanë kaluar përmes llogarive të lidhura me përdoruesit nga RMV-ja.
Monedha të qëndrueshme (Monedha stabile)
Problemi me mua dhe speculative të kriptovalutave u shfaq me shfaqjen e stablecoins, vlerat e tyre janë të lidhura me atë të dollarit. Këto janë vlerat e preferuara nga kriminelët, sepse në këtë mënyrë ata e dinë në çdo moment se sa para në llogarinë e tyre.
Edhe ata e pranojnë se i gjithë sistemi është në një “zonë gri”. Kohët e fundit, në një intervistë për emisionin 360 Gradë, Ministria e Digjitalizimit, Stefan Andonovski, vuri në dukje se fakti që është në shitjen tonë “lejohet që kriptovalutat të shkëmbehen në një mënyrë gri” mbart një rrezik shkeljeje. Ilaçi për këtë, sipas mendimit të tij, është rregullimi.
“Në Maqedoni, nuk është e ndaluar të zotërosh ose shkëmbesh kriptovaluta, por nuk është e rregulluar dhe kjo krijon pasiguri”, tha Andonovski.
Ose, siç bëjnë fjalët e avokatëve dhe ekspertëve në këtë fushë, Dushko Goshevski, konfigurimi aktual i sistemit të hapësirës për sipërfaqe.
“Çdo treg i parregulluar mbart – si nga aspekti tatimor ashtu edhe në një parandalim të pastrimit të parave dhe një kornize më të dobët për ndërkombëtarët në luftën kundër aktiviteteve të paligjshme”, thotë ai. Edhe pse i vetëdijshëm se pas krijimit të kriptovalutave të idesë së fshihet në bankar, ai mendon se ajo që është e sigurt është siguria ligjore dhe e “rregullave të rregullave të vendosjes” për të vendosur.
“Kjo sigurisht që do të bëjë të tjera aspekte të tjera të rëndësishme, duke u nxitur nga inovacioni dhe investimet, dhe në atë treg të zhvillimit të teknologjisë-financiar edhe të hyra në taksa dhe investime”, shton Goshevski.
Ligji i Tatimit mbi të Ardhurat Personale, për shembull, parasheh që përshtatet nga shitja e kriptomonedhave duhet të raportohen dhe të tatohen me 10 përqind, kështu të dhënat nga Drejtoria e Ardhurave Publike zbulojnë vitin e kaluar, 49 subjekte kanë raportuar një taksë të tillë, për të cilat shteti ka arkëtuar rreth 16 euro./portalbmk