Diktat apo urë
Nga Fatmir Baci
Titulli “Diktat apo urë” hap një dilemë themelore të qytetërimit bashkëkohor; e vendos njeriun përballë strukturës që e shtyp, e formëson dhe e mbyt pa ndërprerje, ose përballë një pragu që i ofron mundësinë e kalimit në një hapësirë të re, në dimensionin e lirisë. Ky nuk është vetëm një kontrast mes dy gjendjeve, por një thirrje për të kuptuar vetë natyrën e pozitës njerëzore në botë. Dilema nuk qëndron në sferën politike, por në thelbin ontologjik të vetëdijes, aty ku njeriu përpiqet të kuptojë vendin e vet në rendin e gjërave dhe ngjarjeve.
Fjala “diktat” nuk shënjon thjesht një rend autoritar, por përfaqëson tërë logjikën e racionalitetit bashkëkohor, një sistem që i nënshtrohen mendimi, fjala dhe dëshira, duke i lidhur me rregulla të kontrollit, matjes dhe parashikueshmërisë. Brenda këtij sistemi, dominimi nuk kërkon më dhunë të jashtme, sepse bindja është ngulitur thellë në vetëdijen e njeriut. Racionaliteti nuk imponohet me forcë, por me ritmin e zakonit duke u mbështetur vetëm te pjesa materiale e antropologjisë, me strukturën e mendimit që është mësuar të mos dalë jashtë kontureve të përcaktuara.
Njeriu bashkëkohor nuk përjeton mbikëqyrjen si kufizim fizik, por si prani të brendshme të kufijve që janë vendosur në vetë bindjet e tij. Liria nuk përjetohet më si akt, por si zakon, ndërsa zakoni merr formën e zgjedhjes së paracaktuar. Në këtë gjendje, diktati nuk vepron si sistem represioni, por si mekanizëm i vetëpërshtatjes, ku njeriu nuk ndjek urdhra, por ndjek mënyrën e të menduarit që i është dhënë si e vetmja rrugë.
***
Përballë strukturës që ngulit bindjen si formë të dominimit racional, figura e urës shfaqet si simbol i kalimit. Nuk është thjesht metaforë e rezistencës, por çast i ndërmjetëm, ku vetëdija ndalet mes dy botëve; njërës që po shembet dhe tjetrës që ende nuk ka marrë formë. Ky ndalim nuk është hezitim, por përgatitje për të marrë përsipër përgjegjësinë e brezit që po vjen.
Ura është njëkohësisht kufi dhe mundësi. Ajo lidh atë që ka qenë me atë që mund të bëhet, duke kërkuar guximin e kalimit, një akt që nuk ndodh pa heqje dorë nga siguria. Kalimi nuk është thjesht lëvizje, por vendim për të ndryshuar dimensionin e ekzistencës, për të hyrë në një hapësirë ku njeriu nuk përshtatet, por zgjedh të jetë.
Në këtë ritëm, ura nuk i përket asnjërës anë. Ajo i përket lëvizjes, aktit të vetëdijshëm që e bën realitetin të rrjedhshëm. Diktati e stabilizon botën përmes bindjes; ura e hap tërësinë e botës përmes besimit. Diktati e mbyll zërin në heshtje; ura e lind zërin që artikulon të vërtetën. Pyetja “diktat apo urë?” nuk kërkon ndarje mes të mirës dhe të keqes, por hap një horizont mes stagnimit dhe kalimit, mes kontrollit dhe vetëdijes. Ajo që ngrihet si problem nuk është vetëm kritikë ndaj strukturës totalitare, por mendim mbi mundësinë e transcendencës përmes kuptimit.
Kur struktura merr formën e burgut, mendimi bëhet urë që kërkon kalim. Kur rendi global shfaqet si rrjet kontrolli, ideja hap vendin ku rrjeti fillon të çahet. Epokat nuk ecin pa urat e tyre, dhe pranë çdo ure qëndrojnë roje që ruajnë kufirin. Dallimi nuk matet me formën e tyre, por me guximin e njeriut për të njohur çastin kur kalimi bëhet i mundur.
Titulli “Diktat apo urë” nuk qëndron si kundërvënie retorike, por si pyetje që prek kuptimin përfundimtar të lirisë. Nuk kërkon ndarje mes dy botëve, por thirrje për të kuptuar nëse njeriu do të qëndrojë brenda algoritmit që e formëson, apo do të zgjedhë kalimin drejt një ripërtëritjeje të brendshme. Ky kalim nuk ndodh përmes përmbysjes, por përmes vetëdijes që kërkon ekuilibër mes fuqisë dhe kuptimit, mes dijes dhe ndërgjegjes, mes asaj që e mban dhe asaj që e thërret.
Ura nuk kërkon lëvizje fizike, por vendim të brendshëm. Çdo vendim që lind nga vetëdija përfaqëson hapin e parë jashtë diktatit. Ky hap nuk është arratisje, por dëshmi e karakterit që zgjedh të kalojë, jo për të ikur, por për të ndërtuar një formë të re të të qenit.
***
Në harkun e dy mijë vjetëve të qytetërimit të njohur përmes shkrimësisë, diktaturat kanë gjetur klimën më të favorshme për ushtrimin e represionit në epokën e globalizimit. Kjo klimë nuk është thjesht sociale, përkundrazi, është asociale në thelb, sepse përfshin të gjitha dimensionet e ekzistencës njerëzore. Prekja, apo cënimi ndodh në nivelin individual, atje ku vetëdija, zgjedhja dhe dinjiteti personal humbin hapësirën e tyre, si në nivelin kapilar, ku kontrolli depërton në indet më të imta të organizmit shoqëror, ashtu edhe në qendrën nervore të sistemit.
Globalizimi ka prodhuar një formë të re të homogjenitetit të mendimit, i cili zhvillohet përmes centralizimit ekonomik, teknologjik dhe kulturor, kësisojë, sistemet autoritare kanë fituar efikasitet të paprecedent në historinë e tyre. Shoqëria nuk kërkon më dinamikë politike, sepse ritmi i kontrollit ka zëvendësuar nevojën për lëvizje. Struktura është stabilizuar jo përmes dhunës, por përmes shpërndarjes së një mendësie që nuk lejon alternativë.
Dominanca e kësaj mendësie ka marrë formën e një monizmi të heshtur, ku opsionet politike nuk përfaqësojnë më dallime reale. Nga e majta në të djathtë, nga liberalja në konservatoren, të gjitha janë shtrënguar brenda një kornize të vetme kontrolli. Kjo kornizë është ndërtuar nën kthetrat e një kaste me matricë shkencore, e cila ka tkurrur çdo simbol identitar të bashkësive njerëzore, duke e trajtuar kulturën si pengesë dhe identitetin si anomali.
Kasta që mban në dorë mjetet e dijes, teknologjisë dhe psikologjisë së masave ka ndërtuar një mekanizëm të ri të neutralizimit të pluralizmit. Në vend të shumëzimit të zërave, është vendosur një uniformitet i programuar, ku identiteti nuk përjetohet më si përmasë e dinjitetit kolektiv, por si devijim që kërkon shuarje ose ridimensionim. Brenda këtij horizonti, çdo përpjekje për ruajtjen e autenticitetit kulturor rrëshqet në një aspiratë të turmave të paqëndrueshme, një kërkesë emocionale që përplaset me logjikën e sistemit global.
Në planin individual, është ngushtuar deri në kufijtë e fundit mundësia për të vështruar të ardhmen si hapësirë të mundshme. Njeriu i sotëm është urbanizuar në shpirt, jo si proces i zgjedhur, por si formë e imponuar e jetesës së brendshme. Dëshirat janë kolonizuar dhe tërësisht të kanalizuara në zona represive, ku shpresa nuk ka më vend për të zënë rrënjë, ndërsa dinjiteti qëndron pezull, në periferi të interesave që nuk e përfshijnë më.
Karakteri, si përmasë morale e qëndrueshmërisë, humbet kuptimin e vet të brendshëm kur nuk ka më asgjë për të mbrojtur. Pa ideal, pa horizont, pa një shpresë që e tejkalon të tashmen, ai zhvishet nga dinamika e vet dhe mbetet si formë pa përmbajtje. Në këtë gjendje, njeriu nuk është më subjekt i historisë, por lëndë e parë e saj dhe pasojë e një procesi të cilin jo vetë nuk e zotëron, por edhe nuk e kupton.
***
Nga sa më sipër, individi i shekullit XXI nuk përjeton më historinë si pjesëmarrje, por si material ndihmës i një projekti që nuk e zotëron dhe nuk e kupton. Brenda këtij ritmi, njeriu nuk shkruan më kapitujt e kohës, por lëviz nëpër skema që nuk lindin nga zgjedhja, por nga programimi i imponuar. Rrjedhimisht, historia nuk kërkon më dëshmitarë, por përbërës të heshtur që mbajnë peshën e një rendi të huaj pë njeriun dhe njerzoren.
Në harkun e shekujve, elitat lokale dhe botërore kanë ndjerë nevojën për bashkim, herë kur kanë përjetuar rrëshqitjen drejt disfatës, sepse idetë që i mbronin kishin humbur fuqinë e tyre, herë kur është shfaqur një ide e re me vizion shpresëdhënës për të ardhmen. Ky bashkim nuk ka qenë akt i rastësishëm, por përgjigje ndaj ritmit të brendshëm të zhvillimit njerëzor, ku nevoja për kuptim kërkon formë të re.
Rënia e një ideje dhe lindja e një tjetre nuk ndodhin si ngjarje të ndara, por si ritëm ontologjik që kërkon përballje. Ideja e vjetër nuk largohet pa epilogun e vet, dhe e reja nuk lind pa dhembjen e pjekurisë. Marrja e përgjegjësisë për hapësirën e ardhshme të lirisë nuk është akt i jashtëm, por dëshmi e karakterit që zgjedh të përballojë ritmin e lindjes, jo si triumf, por si thirrje për ndërtim të brendshëm.
Diktaturat nuk lindin si forma të zhveshura të shtypjes. Në fillimet e tyre, ato mbështeten mbi ide që premtojnë përparësi për shoqërinë, mbi vizione që kërkojnë riorganizim të rendit ekzistues. Edhe kur analizojnë precedentët historikë që u mundësuan zgjatjen e pushtetit, ato nuk veprojnë pa një logjikë të brendshme. Por çdo regjim që nuk arrin të njohë epilogun e ideve të lodhura, humbet aftësinë për të qëndruar brenda arsyes, kësisojë, kur ideja pushon së barturi vizion, pushteti humbet drejtimin.
***
Në atë pikë, diktatura nuk vepron më si rend që udhëheq, por si instinkt që kërkon vetëruajtje me gjitha mundësitë dhe mjetet. Ajo nuk hap më rrugë, por mbyll kapitullin e vet përmes mjeteve të dhunës, por tashmë, ky nuk është më akt i dominimit, është shenjë e frikës që ka zënë vend në vetë strukturën e pushtetit. Dhuna nuk flet më në emër të fuqisë dhe forcës, por në emër të pasigurisë që nuk gjen më mbështetje as në vetvete, që ka humbur kredencialet e ardhmërisë që nga kupola politike, e deri tek të pastrehët që flenë nën qiell të hapur.
Kur sistemi fillon të frikësohet nga vetja, ai nuk kërkon më as mendim e as bindje, por vetëm heshtje. Nuk ndërton më të ardhmen, por ruan të shkuarën si mburojë, me të gjitha resurset që ka në përdorim; dhuna, gënjeshtra, imoraliteti. Në këtë gjendje, pushteti nuk është më projekt, por mbetje e një ideje që ka humbur dritën e vet.
Pyetja nëse kjo është gjendja që po jetojmë sot, nuk kërkon përgjigje të menjëhershme. Ajo mbetet e hapur, si horizont që pret të ndriçohet nga ideja që mund të shfaqet me kthjelltësi dhe vizion. Nëse lind një ide që nuk flet me gjuhën e sloganeve, por me frymën e qenies njerëzore, atëherë hapësira e lirisë nuk do të jetë më premtim i largët, por formë e jetueshme e të tashmes.
Një ide e tillë nuk kërkon spektakël, por qartësi; nuk kërkon përmbysje, por ndërtim të brendshëm. Në praninë e saj, çdo diktat shfaqet si urë që mund të kalohet, jo si mur që duhet shembur. Urat nuk janë të lidhura me emrin e ndërtuesit, por me guximin e atij që zgjedh të kalojë. Dhe kalimi nuk ndodh përmes forcës, por përmes vendimit që lind nga vetëdija.
Në këtë ritëm, kuptimi i lirisë nuk qëndron në largimin nga struktura, por në aftësinë për ta tejkaluar atë. Urat nuk presin të miratohen, por të përshkohen. Dhe çdo hap që lind nga ideja, është dëshmi se njeriu nuk ka humbur ende aftësinë për të zgjedhur drejtimin e vet.
Epilog
Heshtja që mbetet kur ura nuk kalohet
Ura nuk është ndërtuar për të qëndruar e paprekur. Ajo nuk është monument, as dekor i një peizazhi të braktisur. Është thirrje për kalim, për vendim, për dëshmi. Dhe nëse ky kalim nuk ndodh, humbja nuk është vetëm historike, por ontologjike. Humb njeriu, jo si figurë abstrakte, por si qenie që ka brenda vetes mundësinë për të zgjedhur, për të dëshmuar, për të ndërtuar një formë të re të të qenit.
Kur ura mbetet e pakaluar, ajo nuk shndërrohet në mur, por në pasqyrë të një frike që nuk guxon të emërtohet. Në njërin skaj qëndrojnë ata që mbrojnë sistemin, duke e ushqyer me bindje të lodhura dhe me fasada teknologjike që nuk njohin njeriun. Në skajin tjetër qëndrojnë ata që kërkojnë ndryshim, por nuk arrijnë të ndërtojnë një formë të re të lirisë. Të dyja anët, nëse nuk kalojnë, humbasin një pjesë të vetes, ndoshta pjesën më të mirë njerzore që mund të dëshmojë karakterin, që mund të artikulojë të vërtetën, që mund të mbajë peshën e përgjegjësisë.
Ura nuk kërkon spektakël, as përmbysje. Kërkon vendim të heshtur, të brendshëm, të ndershëm, të guximshëm. Kërkon që njeriu të pranojë se liria nuk është dhuratë, por përmasë që duhet ndërtuar me guxim dhe me vetëdije. Dhe kur ky vendim mungon, nuk mbetet më asnjë hapësirë ku njeriu mund të jetë dëshmitar i vetes. Ai bëhet pasojë, jo subjekt; mbetje, jo ndërtues.
Nëse nuk kalon, njeriu nuk mbetet në vend; ai tretet në strukturë. Humbet ritmi i karakterit, zëri i ndërgjegjes, drita e ideve që mund të lindnin. Dhe ajo që mbetet nuk është heshtje e paqtë, por heshtje që nuk flet më për të vërtetën. Ura nuk pret pafundësisht. Ajo nuk mbyllet, por shndërrohet në kujtim të një mundësie të humbur.
Prandaj, kalimi nuk është luks i mendimit, por domosdoshmëri e qenies. Dhe çdo njeri që zgjedh të mos kalojë, e lë mbas vetes jo vetëm një epokë të mbyllur pa sukses, por edhe një pjesë të vetes që nuk do të rikthehet më. Ura nuk është vendi ku njeriu shpëton, por vendi ku njeriu dëshmon se është ende i gjallë.