Përçapjet e mendimit njerzor - Gylenizmi
Nga Isa Bajrami
Në shkrimin e postuar më parë, me të njëjtin titull kryesor por me një nëntitull tjetër, folëm në vija të përgjithshme dhe thelbësore për zhvillimin e mendimit perëndimor. Ndërsa në këtë material, i cili duhet parë edhe nga konteksti i përmbajtjes së shkrimit të kaluar, do të mundohemi të flasim, aq sa na lejon dija dhe aftësia për të analizuar ngjarjet, për zhvillimin dhe transformimin e mendimit njerëzor. Kështu që, ndryshe nga diskutimi i kaluar, në këtë do të flasim për një botë tjetër, për një botë që është pjesë e kësaj bote, por që është njohur në mënyrë të cunguar apo më saktë, e nënvlerësuar. Pra, do të flasim për botën islame në përgjithësi dhe për atë turke në veçanti, për faktin se është një kulturë më e afërt me ne dhe për të cilën tregojmë interes, por edhe për arsyen tjetër se në këtë shkrim do të flasim specifikisht për lëvizjen Gyleniste, përderisa ajo ka zënë dhe ende zë vend në debatin tonë publik.
Tani, pa u zgjatur më shumë, duhet të fillojmë menjëherë me trajtimin e tematikës së këtij e shkrimi, sepse për nga natyra e tij do të kërkojë një analizë të gjerë për të arritur në një konkluzion gjithpërfshirës.
Me ardhjen e profetit Muhammed, për botën islame do të fillonte një histori e re, e cila më vonë, pse jo, mund të themi që do të ndikonte edhe gjithë botën.
Me filozofinë e Aristotelit, triumfoi logos-i mbi mitos-in. Por, me ardhjen e Profetit Muhammed, triumfoi Tevhidi mbi idhujtarinë dhe politeizmin. Qytetërimi perëndimor është ngritur mbi racionalen, ndërsa ky qytetërim i ri u ngrit mbi bazën e Shpalljes Hyjnore. Pra, burimet e këtij qytetërimi, nga atëherë e deri më sot, u formuan rreth dy burimeve kryesore: Kur'anit dhe Haditheve. Në këto toka ku u zhvillua ky qytetërim, qielli dhe toka nuk u shkëputën asnjëherë. Rreth këtyre dy burimeve u ndërtuan perandori, shkolla filozofike, mistike, letrare, kulturore, juridike, etj. Këto dy burime po ashtu frymëzuan filozofë të njohur si: Ibn Farabi, El-Kindi, Ibn Sina, Ibn Arabi, Rumi, Gazali etj.
Ky qytetërim herë arriti majat, herë u rrënua nga mongolët, kryqëzatat apo nga kolonizatorët, por kulturalisht vazhdon të ekzistojë deri më sot.
Por nuk është qëllimi i këtij shkrimi të flasim në mënyrë të hollësishme për këtë qytetërim, ndaj pa u zgjatur shumë, le të kthehemi te dinamika e realitetit turk, në kohë më të hershme dhe në të tashmen, për të kuptuar më mirë Gylenizmin. Gjithashtu më duhet t'a redaktoj këtë shkrim nga makro në mikro, edhe për arsyen që siç thamë më lartë, Gylenizmi është temë debati sot, dhe se Turqia, si gjeografikisht ashtu edhe kulturalisht, është më afër nesh.
Me zhvillimet e vrullshme të Perëndimit në fundin e shekullit të 18-të e më këtej, Perandoria Osmane po kalonte momente të vështira; ishte drejt rënies dhe po humbiste terren, por dhe ushtarakisht dhe ekonomikisht ishte duke pësuar një prapambetje. Për këtë arsye, për të kapur tempon e zhvillimit në Perëndim, veçanërisht në Evropë, sulltanët e Perandorisë Osmane filluan reformat, por fillimisht i orientuan këto reforma në fuqizimin e ushtrisë. Nuk është rastësi që turqit thonë: "Çdo turk lind ushtar." Përtej sarkazmës, reformat filluan me ushtrinë, por më pas u zgjeruan në çdo fushë. Reforma më e njohur nga të gjithë, ishte ajo e Tanzimatit. Në vazhdën e reformave, u dërguan për studime në vendet evropiane shumë personalitete dhe të rinj nga Turqia, për të përftuar zhvillimet e kohës. Si gjithmonë, përplasja e së resë me të vjetrën ka trazuar dhe vazhdon të trazojë jo vetëm shoqëritë në botën islame, por çdo shoqëri në botë.
Disa prej këtyre të rinjve i mbetën besnikë qëllimit të tyre për të studiuar dhe për të sjellë përvoja të dobishme në vendin e tyre, ndërsa të tjerë u tërhoqën nga jeta bohemike dhe mohuan çdo vlerë të vendit të tyre. Realiteti i asaj kohe përshkohej nga debati për gjetjen e shkaqeve të prapambetjes. Reformatorët më të zellshëm e shihnin problemin te feja islame, ata e konsideronin veten modernistë dhe kërkonin të aplikonin në shoqërinë e tyre mendimet që po përparonin në Evropë. Në vija të përgjithshme, ata kërkonin që, ashtu sikurse ndodhi Reforma në Krishterim me Protestantizmin, të ndodhte diçka e ngjashme edhe me Islamin. Reformat duhej të përfshinin marrëdhënien e Islamit me sistemin e shtetformimit, si dhe ndryshime në ekonomi, legjislacion, etj. Pra, kërkonin sekularizimin e çdo fushe të jetës në vend. Ata kërkonin shkëputjen nga sistemi i hilafetit dhe kalimin në një sistem qeverisës laik. Madje, disa prej tyre arritën deri aty sa të pretendonin se edhe vetë Islami duhej reformuar.
Përfaqësuesja më e njohur e këtyre mendimeve ishte lëvizja politike "İttihati Terakki" (Unitet dhe Zhvillim). Përfaqësuesit e kësaj lëvizjeje ishin admirues të zhvillimeve në Perëndim dhe dëshironin të aplikonin gjithçka perëndimore në Turqi. Por ata nuk filtruan mendimet evropiane të asaj kohe me kulturën vendase për të formuar një sintezë të përshtatshme me realitetin e tyre, por gjithçka donin ta merrnin si "copy-paste". Një tjetër problem ishte se ata nuk njihnin mjaftueshëm as kulturën vendase, pra ishin të huaj në vendin e tyre. Ndaj kur erdhën në pushtet, kryen masakra ndaj popullsisë muslimane vendase. Këtu vlen të përmendim disa emra të kësaj lëvizjeje, si Enver Pasha, Talat Pasha dhe Xhemal Pasha. Këta njerëz edhe sot e kësaj dite përmenden me neveri nga populli turk.
Nga modernistët e atëhershëm dhe të mëvonshëm, që kishin ndikim në fusha të ndryshme, mund të përmendim këta emra: Ahmet Vefik Pasha, Zija Pasha, Shinasi, Namëk Kemal, etj. Po ashtu, s'mund të lëmë pa përmendur Ataturkun si reformator dhe shpallës i Republikës. Kishte edhe nga ata që qëndronin disi të tërhequr, por ishin autoritete në kulturë, si: Ahmet Hamdi Tanpınar dhe Kemal Tahir.
Duhen përmendur edhe tre emra të kësaj periudhe, të cilët kishin ndikim në Turqi, por edhe më gjerë, sepse problemi i prapambetjes së muslimanëve nuk diskutohej vetëm në Turqi, por kishte përfshirë të gjithë botën islame, pasi kjo periudhë përkoi edhe me kolonializimin e vendeve islame. Këta tre emra kanë një rëndësi shumë të veçantë për zhvillimet e kësaj kohe, sepse që të tre patën një ndikim të madh si reformatorë dhe janë persona shumë të diskutuar për qëndrimet e tyre. Këta ishin: Xhemaleddin Afgani në Turqi, Muhammed Abduh në Egjipt dhe Reshit Rëza në vëndet e Shamit.
Por, duke iu kthyer kontekstit të diskutuar më lart, duhet thënë se, krahas modernistëve të Turqisë së asaj kohe, kemi edhe grupimin tjetër islamiko-konservator. Po cili ishte mendimi i tyre për prapambetjen e muslimanëve? Sipas tyre, problemi nuk qëndronte tek Islami, por te mosinterpretimi i duhur i tij.
Megjithëse këta, edhe pse nuk patën shumë sukses në organizimin e tyre për shkak të furisë moderniste të asaj periudhe, kishin filluar me kohë punën e tyre për “ripërtëritje”, “përmirësim” dhe për gjetjen e rrugëve për t'u kthyer në gjendjen e dikurshme të lavdishme. Ata kishin nisur kërkimet e tyre për të gjetur cilat ishin shkaqet e rënies së botës islame në këtë gjendje, mekanizmat që ndikuan në zhvillimin e botës perëndimore dhe nëse gjendeshin apo jo këto mekanizma edhe në Islam. Kishin marrë në rishqyrtim problemin Arsye-Shpallje, si dhe diskutimin se cili ishte sistemi më i mirë drejtues islam, parashikueshmërinë e legjislacionit dhe problemin e ekonomisë. Po ashtu, shqyrtonin çështjen e salltanatit, hilafetit dhe demokracisë, si dhe diskutimin se çfarë duhet të marrim dhe çfarë jo nga Evropa. Problemi i tyre nuk ishte me modernizmin, por me botëkuptimin e tij totalisht materialist.
Përfaqësuesit e këtij grupimi, prej atëherë e deri më sot, mund të përmenden këta emra: Mehmet Akif Ersoy (autori i himnit turk), Said Nursi, Sulejman Hilmi Tunahan, Iskilipli Atëf, Nexhmettin Erbakan, Necip Fazıl Kısakürek, Nurettin Topçu, Xhemil Meriç, Sezai Karakoç, Nuri Pakdil, İsmet Özel, etj.
Pra, siç duket qartë, në gjithë këtë vorbull shfaqen dy botëkuptime dhe dy rrjedha kryesore të mendimit në shoqërinë e atëhershme muslimane turke. Edhe realiteti i sotëm nuk ndryshon shumë.
Përplasjet ideologjike, fetare, politike dhe kulturore vazhduan edhe pas rënies së Dinastisë së Osmanlinjve, por edhe pas shpalljes së Turqisë si republikë. Mbasi u kalua në sistemin laik të qeverisjes, dhe mbasi që laikët erdhën në pushtet sunduan pothuajse për 80 vjet, duke imponuar reforma të shumta sekulariste mbi popullsinë muslimane. Ezani u kthye në turqisht, fetarët u përjashtuan nga institucionet vendimmarrëse, madje u përjashtuan edhe nga çdo ndikim në jetën sociale të vendit. U ekzekutuan disa figura fetare të njohura dhe të tjerët u denigruan. Laikët ishin përfituesit e vetëm të të gjitha të mirave që vinin nga pushteti i atëhershëm.
Por, sapo popullit turk iu njoh pjesërisht e drejta e aplikimit të demokracisë, ata, përmes votës së tyre, sollën menjëherë në pushtet konservatorin Adnan Menderes, i cili filloi të bënte disa reforma në favor të konservatorëve dhe të popullsisë muslimane në Turqi. Për shembull, riktheu thirrjen e ezanit në arabisht. Menderes fitoi një mbështetje të madhe në popull dhe kjo ishte e pritshme, pasi popullsia turke ka një ndjeshmëri të lartë konservatore dhe fetare. Ndërsa laikët, duke anashkaluar këtë të vërtetë, i imponoheshin popullsisë turke me diktat ushtarak. Mund të thuhet se laikët asnjëherë nuk u munduan të kuptonin fenë, por vetëm e poshtëruan atë. Për këtë arsye, edhe sot nuk gëzojnë simpati të madhe në popull, dhe muslimanët, edhe pse kanë filluar të mendojnë dhe të jetojnë si sekularistë, prapë dëshirojnë që sekularizmin ta ndërtojnë vetë, jo nëpërmjet laikëve. Pas atyre zhvillimeve pozitive, Adnan Menderes u rrëzua nga pushteti me një grusht shteti nga ushtria – e cila njihet si mbrojtësja e laicitetit në Turqi – dhe fundi i tij ishte tragjik. Laikët vazhduan t'i imponohen shoqërisë turke me forma të ndryshme represionesh politike.
Kështu, jeta politike vazhdonte me turbullirat e saj. Mirëpo nga fundi i viteve '80 do të ndodhte diçka tjetër. Përtej këtyre zhvillimeve, muslimanët, pothuajse nga të gjitha grupimet fetare dhe konservatore, u dakordësuan të merrnin pjesë dhe të përfaqësoheshin në politikën turke. Kjo nuk po ndodhte vetëm në Turqi, por edhe në shumë vende të tjera islame, të cilat sundoheshin nga sisteme sekulariste, ushtarake ose diktatoriale. Lëvizja e grupimit fetaro-konservator në Turqi u quajt "Milli Görüş", dhe udhëheqësi i saj u zgjodh Necmettin Erbakan. Ndërsa në vendet e tjera islame u shfaqën këto lëvizje: Vëllazëria Islame në Egjipt, Xhemati Islami në Pakistan, Hamasi në Palestinë, Nahda në Tunizi, etj. Këto lëvizje kërkonin ringritjen e botës islame duke u bazuar në trashëgiminë fetare dhe kulturore të vendeve përkatëse, por pa anashkaluar zhvillimet e reja në botën moderne. Megjithatë, këto lëvizje, edhe pasi erdhën në pushtet, nuk arritën të qëndronin gjatë. U rrëzuan me grushte shteti nga ushtritë e këtyre vendeve, ku ndikim kishin edhe konjukturat e huaja me bashkëpunëtorë vendas.
Legjitimitetin për të penguar këto lëvizje që të ishin pjesë aktive në politikë, sekularët, në bashkëpunim me juntat ushtarake, e gjenin në justifikimin se këto lëvizje ishin përfaqësuese të islamit radikal. Për këtë arsye, këto lëvizje gjithmonë kanë hasur pengesa për të qenë pjesë e politikëbërjes në vendet e tyre dhe, kur kanë ardhur në pushtet, janë goditur me makinacione të ndryshme për t'u treguar si të pasuksesshme.
Mirëpo, po të marrim në shqyrtim veç Lëvizjen Milli Görüş në Turqi, do të shohim se kjo lëvizje nuk përmbante në programin e saj vetëm një program të zakonshëm partiak, por shpaloste një projekt në nivele potenciale të formimit të një qytetërimi. Në parimet e saj ndodheshin të gjitha komponentët e një qytetërimi të përshtatshëm me realitetin e sotëm. Kuadrot e kësaj lëvizjeje kishin bërë një punë të jashtëzakonshme duke studiuar të gjithë kulturën literale të botës islame dhe asaj perëndimore, dhe kishin marrë më të mirat nga secila prej tyre, duke formuar një sintezë gjithëpërfshirëse. Po ashtu, edhe vetë lideri i kësaj lëvizjeje, Nexhmettin Erbakan, ishte një inxhinier gjeni. Në Gjermani kishte qenë një inxhinier shumë i suksesshëm. Madje mbronte patentë për risitë e tij në teknologjinë ushtarake kryesisht. Një njeri fetar dhe me një elokuencë mahnitëse. Duke braktisur favoret si inxhinier i zoti, kthehet në Turqi për të formuar këtë lëvizje me motive të mbështetura në trashëgiminë e kulturës islame, për t’i rizgjuar muslimanët rreth vlerave të tyre kulturore dhe fetare, dhe për t’i lejuar ata të vendosin vetë për mirëqenien e tyre, e jo sekularistët skizofren që kishin çuar në dëshpërim popullatën.
Por, siç thamë më lartë, - duke treguar edhe arsyet - këto lëvizje nuk mundën të qëndronin gjatë në pushtet, dhe dështimi i tyre u dha zemër e hov jo vetëm laikëve, por edhe islamistëve liberalë. Kështu që është rasti të themi se përfaqësuesi më i madh i islamistëve liberalë ishte lëvizja Gyleniste me në krye Fetullah Gylen. Po çfarë pretendonin laikët dhe islamistët liberalë?
Laikët pretendonin duke thënë: "Shihni! Ju nuk dini të drejtoni, dhe ne jemi ende të fuqishëm, prandaj duhet të na bindeni." Ndërsa islamistët liberal me në krye Gylenin, dolën në pah me pretendimet e tyre për një "Islam të butë". Në këtë moment shfaqet në skenën politike si aktor kryesor edhe Erdoğan. Erdoğan ishte një nga figurat kryesore të Lëvizjes Milli Görüş, mirëpo, me rënien nga pushteti si kryeministër i Erbakanit, Erdoğan u shkëput nga partia Refah Partisi, e cila përfaqësonte politikisht Lëvizjen Milli Görüş, dhe formoi partinë e tij AKP, e cila është ende sot e kësaj dite në pushtet. Po a ndodhën të gjitha këto rastësisht?
Lëvizja Milli Görüş shihej si një lëvizje me profil të theksuar fetar, dhe për këtë arsye, statukoja nuk mund ta lejonte ardhjen e saj në pushtet. Erdoğan, duke përdorur këtë justifikim, u shkëput nga Lëvizja dhe formoi partinë e kryesuar prej tij, me mendimin se, për të thyer statukon ekzistuese, duhej pasur parasysh mirë realpolitika dhe duhej përdorur marifeti i fuqisë së butë (soft power).
Mirëpo, përtej këtyre justifikimeve, analistë të ndryshëm komentonin se: Turqia në këtë periudhë u përzgjodh si vend shembull islam nga konjukturat ndërkombëtare perëndimore për t’i prezantuar botës islame një Islam të moderuar. Dhe për këtë plan u vetëafruan Erdoğan dhe Gülen. Po kjo temë kërkon një shkrim tjetër me vete. Për këtë arsye ne le të kthehemi te lëvizja gyleniste për ta njohur më nga afër dhe për të kuptuar më shumë këto që cituam deri më tani.
Pas goditjes politike që iu dha Refah Partis dhe mbylljes së kësaj partie si entitet politik nga Gjykata e Lartë turke, si dhe ndalimit të aktivitetit politik të liderit të saj, Necmettin Erbakan, lëvizjes gyleniste i kishte ardhur dita të merrte hov me islamin e moderuar në realitetin turk. Krijuesi i kësaj lëvizjeje, kleriku Fetullah Gülen, fillimisht ai njihej si ligjërues fetar nëpër xhami në qytete të ndryshme të Turqisë, ku spikaste për oratorinë e tij.
Gülen në fillimet e tij pretendonte se ishte ndjekës i mësimeve të Said Nursiut, një dijetar i mirënjohur nga popullata vendase për mbrojtjen që i kishte bërë parimeve islame përballë Ataturkut, gjë që për këtë shkak e kishte bërë të përjetonte shumë persekutime. Në tokat turke, Islami është kuptuar kryesisht përmes sufizmit (misticizmit), dhe për këtë arsye, në këto vende tarikatet (grupimet mistike) janë një realitet i pamohueshëm. Kryesori nga këto tarikate ka qenë Nakshibendizmi me degët e tij, të cilat tradicionalisht kanë përfaqësuar islamin në Turqi. Pjesë e Nakshibendizmit pretendonte se ishte dhe Gylenizmi, mirëpo sipas përfaqësuesve të tradicionalistëve islam në Turqi, Gylenizmi ishte një lëvizje si OJF-të në shoqëritë moderne dhe s’kishte lidhje me Nakshibendizmin. Madje sipas tyre, Gylenizmi përfaqësonte ngjyrat më të zbehta të Islamit. Sipas tyre, Lëvizja Gyleniste shihej më shumë si një organizatë nëndegë të lëvizjeve okulte ndërkombëtare.
Megjithatë, përtej të gjitha këtyre, lëvizja Gyleniste po fitonte një simpati të madhe si një lëvizje në harmoni të plotë me modernitetin materialist. Përfaqësuesit e kësaj lëvizjeje sikur kërkonin t'ju thoshin entiteteve laike, qarqeve ndërkombëtare dhe vetë popullit turk: "Na mbështesni ne, ne nuk jemi radikalë, jemi të përshtatshëm si fetarë me kulturën sekulariste." Pra, asgjë më pak e asgjë më shumë, Gyleni kërkonte një "Protestantizim të Islamit". Prandaj, shumë figura publike laike-liberale në Turqi filluan të mbështesin këtë lëvizje. Po ashtu, mund të themi se e gjithë politika turke u vu në mbështetje të kësaj lëvizjeje për një "Islam light". Duke filluar nga Bülent Ecevit, Suleyman Demirel, Tansu Çiller, e deri tek Turgut Özal e Tayyip Erdoğan. Për më tepër, edhe ushtria turke, e cila njihej si pararoja e laicizmit në Turqi, e mbështeti këtë lëvizje. A nuk është e habitshme kjo mbështetje e ushtrisë kur supozohej se Gylenizmi është një lëvizje fetare? Shumë asete të lëvizjes Milli Görüş u konfiskuan dhe shumë prej tyre iu kaluan lëvizjes Gyleniste. Gülenit iu hapën dyert kudo, jo vetëm në Turqi, por edhe në botë. A ishte kjo e rastësishme? Lëvizja Gyleniste hapi shkolla dhe kurse parapërgatitore universitare në të gjithë Turqinë, nga ku vinin të ardhura ekonomike galopante. Ajo formoi organizata kulturore, shoqata gazetarësh, televizione, forume ekonomike etj.
Pra, shumë shpejt u shndërrua në një shtet brenda shtetit. Edhe pse kjo lëvizje kishte mbështetje të gjithanshme, muslimanët tradicionalë gjithmonë qëndruan të distancuar ndaj kësaj organizate. Ata ruanin gjithmonë dyshime se kjo organizatë bashkëpunonte me shoqëri të errëta. Madje, sipas tyre, dhe tipologjia e muslimanit që po krijonte kjo organizatë ishte prototipi i një muslimani të çuditshëm. Ata po vinin re se kjo organizatë po krijonte një tipologji muslimani që ishte konformist dhe i dhënë pas rehatisë së tij personale. Një lloj tipi muslimani “tiqe e mos e këput,” siç thotë një fjalë. Një lloj muslimani jo reagues ndaj padrejtësive, por pasiv etj. Muslimanët tradicionalistë i kritikonin Gylenistët si njerëz që bëjnë pazare nën-rrogoz kundër interesit të muslimanëve. Sipas tradicionalistëve, gylenistët mendojnë aq shumë për interesin e tyre personal, saqë për të ngrënë një drekë apo një darkë luksoze në ndonjë restorant të njohur, ata mund të mohonin gjysmën e mësimeve të Kur'anit. Po ashtu, për të përfituar një apartament në ndonjë lagje luksoze, ata mund të mohonin të gjitha urtësitë që vinin nga shpella Hira. Kështu, sipas tradicionalistëve, mendimet gyleniste ishin mendime bajate dhe të sajuara, pa shpirt islam, por thjesht ndiqnin mendimet e përpunuara në think tank-et diku gjetkë apo nga orientalistët. Ndaj ata shtronin pyetjen: Si është e mundur që gylenistët, edhe pse kishin kaq mundësi ekonomike dhe arsimore, nuk arrinin të formonin dot një dijetar fetar apo një shkencëtar të njohur? Duke mos arritur dot – me gjithë ato mundësi që posedonin – të rrisnin qoftë edhe një njeri të vetëm si dijetar apo shkencëtar, a kishin të drejtë laikët t’u tregonin "rrugën e drejtë" tradicionalistëve që të ndryshonin dhe të bëheshin edhe këta bashkëkohorë si vetë gylenistët?
Po përveç kësaj, – dhe çka është më e rëndësishme në fakt – tradicionalistët i akuzonin gylenistët se po luanin me kodet dhe me ADN-në e terminologjisë fetare islame dhe kulturore të Turqisë duke e kthyer atë terminologji në fosile, pasi e kishin boshatisur nga kuptimi i vërtetë që ato përmbanin. Mirëpo, gylenistët, në emër të islamit modern, nuk kishin të ndalur në sekularizimin e islamit, apo thënë ndryshe, në protestantizmin e tij. Ndaj, edhe sot me të drejtë shtrohet pyetja në Turqi: A patën një ndikim të madh këto mendime gyleniste në shndërrimin e rinisë së Turqisë në një masë të madhe në deistë? Sepse deizmi është bërë modë në Turqi ndërmjet të rinjve. Në të vërtetë, gylenistët po shiheshin në Turqi si njerëz pa një taban të fortë mendimi, por thjesht njerëz që visheshin bukur, por pa shkëlqim mendimi. Ishin prototipa që, edhe pse rruanin mjekrrën e tyre çdo ditë, ju mungonte shkëlqimi i nurit fetar.
Madje, sa në formë shakaje, por dhe aq në të vërtetë, ata thjesht përngjasonin si përfaqësues të besimeve mormone. Kritikat e tradicionalistëve ndaj gylenistëve vazhdonin edhe më tej, duke i akuzuar gylenistët si njerëz që relativizojnë çdo vlerë fetare veç për t'u dukur modernistë. Andaj, sipas islamikëve tradicionalistë, meqenëse gylenistët relativizojnë çdo gjë, atëherë dhe ibadet (adhurimet) e tyre s’duhet të shiheshin si adhurime, por thjesht si veprim joge. Sepse ai që relativizon gjithçka, nuk mund të besojë bindshëm tek Absoluti. Tradicionalistët thoshin se "këta janë në një saf me ne, mirëpo me mendje e me zemër diku tjetër". Gylenistët shmangnin çdo lloj diskutimi serioz; këtë e bënin se gjoja respektonin çdo mendim, por në të vërtetë ata këtë e bënin se vërtet respektonin çdo mendim apo për të fshehur diçka, apo ishin të vetëdijshëm se mendimet e tyre nuk ishin të drejta? Prandaj, sipas tradicionalistëve, gylenistët nuk ishin asgjë tjetër veçse konsumatorë të kulturës populiste dhe ata flasin një gjë, mendojnë një gjë tjetër dhe veprojnë ndryshe. Një karakteristikë tjetër e gylenistëve ishte se ata gjithmonë afroheshin me njerëz që kishin pushtet. Filozofia e tyre ishte kjo: "Gjarpri që nuk më piskon mua, jetoftë një mijë vjet". Dhe kur ju thuhej atyre se po bëni pazar me interesat e muslimanëve, ata e mohonin dhe përgjigjeshin: "Na e argumentoni!" Tradicionalistët ju përgjigjeshin: "Si mund t'i shihen këmbët gjarprit?"
Kur dikush ju prishte rehatinë gylenistëve, qoftë ky dhe njeri me pozitë, gylenistët vepronin me një skuthëri të paparë. Ata gërmonin në jetën e atij njeriu për të gjetur diçka me ç'ka do ta shantazhonin, apo që do të denigronin figurën e tij. Kjo iu ndodhi disa politikanëve në Turqi. Ata spiunonin dhe vetë njerëzit që ishin brenda rrethit të tyre, sa që kjo krijonte tek ata një lloj trumaksjeje. Dhe a mund të jetë një njeri i lirë në këto rrethana, dhe pa qenë i lirë një njeri, a mund të bëhet i dobishëm për shoqërinë? Bënin dialog të shtirur si tolerantë me çdokënd, përveçse me muslimanët; ata nuk i shihje asnjëherë bashkë me muslimanët. Prandaj, nga shumica e muslimanëve, ata konsideroheshin si produkt jo i dalë nga kultura vendase, por si një mish i huaj kulturor në mesin e muslimanëve. Brenda shoqërive muslimane ka grupe e fraksione të ndryshme që mund të kenë gabimet e tyre, por e respektojnë dhe e duan njëri-tjetrin sepse besojnë në mes veti se janë për një qëllim të mirë.
Mirëpo, ndërmjet islamistëve shpesh herë gylenistët akuzoheshin si Kal-Troje në mesin e muslimanëve.
Gylenistët pretendonin se qëndronin larg politikës dhe nuk merreshin me politikë, mirëpo, po t’i vëresh, ata filtroheshin në arteriet më të errëta të politikës. Ky pretendim i tyre ishte i pabesueshëm për tradicionalistët, sepse "në Lindjen e Mesme, kur flet për fe, ke folur për politikë, dhe kur flet për politikë, ke folur për fe", sepse kështu është i ndërthurur realiteti në ato vende. Pas represaljeve të ndërmarra ndaj tyre pas tentativës së grushtit të shtetit më 15 korrik 2016, gylenistët pretendojnë se po u bëhet padrejtësi dhe një zullum i madh, mirëpo, derisa vetë ata ishin të fuqishëm dhe përfitonin nga të mirat e pushtetit, i shihnin me nënçmim muslimanët tradicionalistë dhe asnjëherë nuk e ngritën zërin kur u bëhej padrejtësi muslimanëve jashtë grupimit të tyre. Apo kur drejtësia vepron mbi ata, atëherë drejtësia bëhet padrejtësi?
Një iniciativë me thelbësore në aktivitetin e Fetullah Gylenit ishte "dialogu ndërfetar". Kjo iniciativë ishte ndër më të kritikuarat dhe më të debatueshmet. Po cili ishte qëllimi i kësaj iniciative nga Gyleni? Mos ishte parapërgatitja e një terreni për bashkimin e feve në një fe të vetme dhe më pas kalimi në "fenë rracionale" të cilën e përmendëm në shkrimin e kaluar? Sepse siç thamë në fillim të këtij shkrimi, për t’u kuptuar më mirë ky shkrim, duhet të shihet si derivat i shkrimit pararendës, "Çapitjet e mendimit njerzor - fe dhe filozofi-". Në emër të këtij aksioni fetaro-kulturor, tradicionalistët po shpreheshin se po abuzohej shumë. S'kishte si të mendonin ndryshe kur në një qytet të Turqisë u organizuan edhe skena të tilla si: "improvizimi i një ure nga ku kalonin prijësit fetarë të të gjitha feve dhe ku bashkërisht hynin në Xhennet". Gjithashtu, tradicionalistët shtronin pyetjen se ku e gjente legjitimitetin Fetullah Gylen për të organizuar një nismë të tillë? Nga cila bashkësi dijetarësh e kishte marrë këtë të drejtë për të përfaqësuar muslimanët në një nismë të tillë?
Por përveç kësaj, ata dyshonin edhe më tepër se Gylen ishte vënë në shërbim të planeve të errëta, pra unifikimit të feve në një fe të vetme. Po kjo fe tashmë s'do të ishte brenda kornizave të besimeve të ndryshme tradicionale, por do të pranonte një fe rracionale, ku do të pranohej vetëm Zoti i gjetur nëpërmjet arsyes; një Zot që as mund t'i falësh e as që mund t'i lutesh, por veç sa besohet si një fuqi e vetme e mbinatyrshme. Pra, një fe jashtë Shpalljeve Hyjnore, një fe pa Isa e pa Muhammed. Po në paradoks të kësaj, rracionalistët, edhe pse duan një fe rracionale, prapë nga ana tjetër stimulojnë paganizmin, por një paganizëm me motive moderne. A nuk është ky një paradoks i botës moderne?
Kështu, islamistët tradicionalistë akuzonin lëvizjen Gyleniste se ishte vënë në shërbim të këtij projekti, me arsyen se, sipas tyre, Fetullah Gylen nuk kërkon ta vërë arsyen në shërbim të fesë, por kërkon ta përshtasë fenë sipas arsyes njerëzore, vetëm që të duket si modernist.
Siç mund të kuptohet, "feja rracionale" nga një fe pa Isa e Muhammed do të shërbejë veç si një urë lidhëse për të kaluar në të vërtetë në një paganizëm modern. Ndaj, a nuk kishin të drejtë tradicionalistët muslimanë të dyshonin se në shërbim të këtij plani ishte edhe Gyleni, kur emërtimi i shumë platformave të tij fetare e kulturore ishin me emërtime paganiste, si: Kanali televiziv "Samanyolu" (Rruga e Qumështit), kanali në format radio "Radyo Burcu" (Radioja Zadiokale), gazeta "Zaman" (Koha), revista "Sızıntı" (Depërtim), shtëpitë ku qëndronin studentët në mbështetje të tij "Işık Evler" (Shtëpitë Ndriçuese), një OJF e tij "Mavi Küre" (Globi i Blu) etj.
Të gjitha këto, nga çdo pikëpamje që mund t'i shihnin tradicionalistët muslimanë, lëvizja Gylen u dukej një lëvizje e dyshimtë dhe ndaj qëndruan të distancuar prej saj. Tradicionalistët muslimanë nuk ishin apo nuk janë kundra dialogut me përfaqësuesit e feve të tjera, por ky dialog nuk duhet të ketë për qëllim unifikimin e feve. Ai duhet të arrijë një platformë ku të gjitha fetë t'i paraqesin njerëzimit vlerat e pandryshueshme në një botë që ndryshon çdo çast dhe në një botë që relativizon çdo vlerë, dhe për të mos e lënë njerëzimin në mëshirën e ingranazheve të materializmit modern - por pa hedhur poshtë arritjet e njerëzimit me fuqinë e tij të të menduarit - dhe për të gjetur një ekuilibër për të mirën e njerëzimit. Sepse sipas tyre, njeriu ashtu siç ka nevojë për laborator, ka nevojë edhe për dergah (vendadhurimi). Njeriut nuk i nevojiten veç të dhënat epistemologjike, por edhe ato ontologjike.
Si përfundim, mund të themi se për të njohur mirë zhvillimet e fundit fetare dhe shoqërore në shoqërinë turke, përveç që duhen njohur mirë sundimi i laikëve, duhet të njohim edhe këto dy lëvizje, pra Lëvizjen Milli Görüş dhe Lëvizjen Gyleniste. Pa ditur mirë se çfarë i bashkonte dhe i ndante këto dy lëvizje, s'mund të arrijmë të kemi një mendim të qartë për të vërtetën. Po ashtu, duhet theksuar se, përveç këtyre dy skicave kryesore të mendimit islam turk, kemi dhe platforma të tjera si nëndegë të këtyre lëvizjeve. Si p.sh., në krahun tradicional musliman mund të përmendim: Platforma "Diriliş" (Rizgjim) e shkrimtarit dhe mendimtarit Sezai Karakoç; Platforma e shkrimtarit dhe mendimtarit Nexhip Fazıl Kısakürek, "Büyük Doğu" (Lindja e Madhe).
Ndërsa për krahun modernist mund të përmendim këto: Grupimin "Kur'anijjun" (Kur'anxhinjtë), pra pranuesit e vërtetësisë autentike veç të Kur'anit dhe mohimi i traditës profetike; grupimin "Tarihselcilik" (Historizmi), pra, parëja e vërtetësisë së Shpalljeve Hyjnore veç në aspektin historik. Pra, si këto grupacione dhe gylenizmi në masë më të madhe, përfaqëson mendimin modernist fetar në Turqi. Po ashtu, me aq sa shpotitëm, në zhvillimet fetare dhe sekulariste në Turqi, a nuk kuptohet që gylenizmi është në të njëjtin drejtim me lëvizjet e sekulariste si, "İttihati Terakki" apo me mendimtarët si, Xhemaledin Afgani etj ? Po mbi të gjitha duhet të shtrojmë një pyetje: Gyleni vërtet është një lëvizje me mendim fetar apo me mendim sekularist, apo thjesht është një kompani që kërkon veç përfitime materiale dhe rehati në këtë botë?
Kjo pyetje duhet t'ju bëjë të ri-mendoni edhe njëherë tjetër mbi Gylenizmin.
Tani, ajo që na intereson më shumë dhe që s’mund ta shmangim, është sigurisht realiteti i ndikimit të gylenizmit në vendin tonë. Ato simptoma që përmendëm më lart për Gylenistët në Turqi, thuhet se kanë prekur edhe simpatizantët e gylenizmit në Shqipëri. Nuk e di sa është e vërtetë kjo; koha do ta tregojë të vërtetën e secilit prej nesh, dhe nëse jo tani, kjo do të bëhet e qartë në Botën Tjetër. Por unë s’do të doja që dikush t’u përngjante në sjellje gylenistëve, sepse ato veçori nuk duhet të jenë tek asnjë njeri, qoftë sekularist apo, aq më tepër, tek një fetar.
Sipas debateve që kemi ndjekur kohët e fundit dhe zhvillimit të zgjedhjeve disa kohë më parë në KMSH, kemi kuptuar se pjesëtarët e këtij grupimi, përveç shumë halleve të tjera, nuk ia kursyen shoqërisë shqiptare një debat të tillë shqetësues. Gjullurditë që ndodhin në politikën shqiptare, prej së cilës ankohet çdokush, për fat të keq po ndodhin edhe në bashkësinë islame. Zgjedhjet në KMSH u bënë në mënyrë okulte dhe jo transparente, dhe kjo gjë nuk mund të mohohet. Ata që njihen si grupacion gylenist dhe që drejtojnë sot KMSH-në, ndihen të shqetësuar për kritikat në drejtim të tyre, por si nuk e kuptojnë se ato kritika janë pasoja dhe jo shkaku vetë? A nuk u duket vetja këtyre se brenda bashkësisë së muslimanëve përngjasojnë në çdo aspekt me Lulzim Bashën apo me Erion Veliajn në politikën shqiptare?
Çdo drejtues institucioni që vjen në krye përmes ushtrimit të votës, duhet të zgjidhet me zgjedhje transparente për të pasur legjitimitet. Pa legjitimitet, është shumë e vështirë të drejtosh dhe, për më tepër, kjo krijon agravime në shoqërinë ku bën pjesë. Meqë gylenistët në dukje mbahen si njerëz tolerantë dhe përvetësues të parimeve demokratike, pse nuk i bëjnë zgjedhjet në mënyrë demokratike? A nuk e kuptojnë ata se në kohët e sotme është shumë e vështirë të jesh okult? Në kohën e sotme globaliste, ka mendime që interferojnë ndërmjet kombeve të ndryshme, kështu që mund të jesh gylenist, erdoğanist etj., por mendimet që vijnë nga jashtë duhet të përpunohen me vlerat dhe realitetin e shoqërisë ku bëjmë pjesë, për të formuar një sistem përfaqësues sa më të mirë. Kjo është mençuria e vërtetë, dhe jo të shtiremi si njerëz modernë.
Gylenistët deri dje e shihnin veten si modernistë dhe pjesëtarët e rrymës selefiste, apo edhe të grupeve të tjera, i konsideronin si fshatarë, njerëz që u vinte era djersë dhe e kishin për turp të shoqëroheshin me ta; mirëpo sot, veçanërisht me shumë prej pjestarëve selefistë duken që janë në aleancë. Nga erdhi kjo dashuri? Apo me shkëputjen e fondeve nga Turqia, tashmë gylenistët presin ndonjë lek nga Arabia Saudite? Kjo do të thotë se gylenistët janë gjithmonë atje ku është leku. Apo mos vallë gylenistët i kanë marrë peng selefistët me një rrogë; si mund të merret peng një person që pretendon se rrisku është në dorë të Zotit? Po selefistët, që deri dje ishin kundër mendimit fetar gylenist, ç’ne që sot i justifikojnë veprimet e gylenistëve?
Muslimanët, por jo vetëm ata, por edhe përfaqësuesit e feve të tjera në përgjithësi, duan ta parcelizojnë fenë; pra, nuk duan t’i dalin për zot duke i mishëruar mësimet e saj, por duan të bëhen zot të saj për t'a përdorur për përfitimet e tyre, duke harruar se i zoti i vërtetë i fesë është vetë Zoti. Unë nuk dua të krijoj debat me këtë artikull, sepse nuk po flas si një teolog, por si një ndjekës i zhvillimeve shoqërore të vendit tim. Unë mendoj që nuk jam as autoriteti i duhur për të dhënë mendim fetar, mirëpo edhe pse nuk jam as gylenist dhe as selefist, kam shumë shokë të mirë nga të dy grupet dhe, duke qenë se Shqipëria është një vend ku të gjithë njihemi, nuk kemi pse të krijojmë konflikte. Prandaj, do të ishte mirë që edhe gylenistët të mos e shndërrojnë KMSH-në në një qark të mbyllur, siç ka bërë shteti ynë duke shembur Teatrin Kombëtar, duke mbyllur Galerinë Kombëtare të Arteve, Muzeun Kombëtar etj. Sepse, nëse ndodh kështu, atëherë patjetër që kryetarit të KMSH-së nuk do t’i mbetet gjë tjetër veçse të ndjekë inagurimin e Xhamisë së Namazgjasë nga penxherja e zyrës së tij.
Ky është përshkrimi im për të gjithë këtë debat që është duke ndodhur këto kohë.