The Guardian: Jehonë identitetit islam të qyteteve shqiptare
Qyteti i Gjirokastrës ndodhet në jug të vendit, i cili karakterizohet nga kështjella e tij e lashtë, me shtëpitë osmane prej guri të shekullit të 17-të dhe 18-të. Ergiri ishte emri osman për Gjirokastrën kur perandoria muslimane sundoi këtë pjesë të Shqipërisë midis viteve 1417 dhe 1913. Ishte në mes të kësaj periudhe që udhëtari osman i shekullit të 17-të, Evlija Çelebi, erdhi në Ergiri. Imazhi popullor i Shqipërisë sot është ndërtuar mbi prezantimet negative nga udhëtarët perëndimorë të shekullit të 20-të, si Edith Durham, i cili i quajti Shqipërinë “të paligjshme” dhe Rose Wilder Lane, e cila tha se shqiptarët “jetonin në fëmijërinë e racës ariane”- që do të thotë se ata ishin prapa saj në procesin evolucionar. Askush nuk e njihte kulturën muslimane të rajonit ashtu siç bëri Evlija. Pa veprat e tij të përkthyera, Idari dhe unë kurrë nuk do ta kishim ditur se si kishte qenë dikur Gjirokastra muslimane.
Veprat e përkthyera të Evlija-s ofrojnë një nga perspektivat e vetme muslimane për Europën- ajo që përqafon kulturën dhe trashëgiminë si të sajën. Të gjitha shkrimet e tjera të udhëtimit mbi rajonin në gjuhën angleze ishin shkruar nga ata nga e njëjta demografi e ngushtë: e bardhë, perëndimore, e privilegjuar, e krishterë dhe, më shqetësuese, e klasave koloniale. Këta ishin njerëz që udhëtonin ose me qëllim kolonizimin e një vendi ose një pjese të klasës së njerëzve që e bënin këtë. Unë do të vija në Gjirokastër si pjesë e një udhëtimi familjar për të kërkuar praninë e gjallë të muslimanëve vendas të Evropës dhe për të ndjekur gjurmët e Evlija-s. Unë shpresoja të shihja këtë pjesë të kontinentit siç bëri ai, kur ishte me të vërtetë Evropa muslimane – nën sundimin osman në kulmin e fuqive të perandorisë. Unë kam udhëtuar me familjen time nga Londra për të filluar udhëtimin në Sarajevë, kryeqytetin e Bosnje-Hercegovinës. Deri më tani, ne kishim vizituar komunitetet muslimane në Serbi, Kosovë dhe Maqedoninë e Veriut, duke u mrekulluar me historinë e tyre dhe pasurinë e trashëgimisë së tyre. Pas Shqipërisë, ne do të niseshim për në Mal të Zi para se të ktheheshim në Sarajevë. Në Librin e tij të madh, me 10 vëllime, Evlija e përshkroi Gjirokastrën si një qytet të bukur, të shtrirë në tetë kodra dhe lugina që karakterizohen nga kalaja, një vend ku shtëpitë ishin ndërtuar prej guri. Idar po shikonte nga dritarja me gojë hapur, duke admiruar shtëpitë osmane të shpërndara mbi kodër. Ne po shkonim drejt zonës origjinale të pazarit osman të qytetit, e rindërtuar në shekullin e 19 -të. Kjo ishte më e bukura nga të gjitha lagjet, xhamia e vetme e mbijetuar e Ergirit ende në përdorim, Memi Beu ose Xhamia e Pazarit. Në kohën e Evlija-s, qyteti ishte një vend thellësisht fetar. Ergiri ishte vendi ku studiuesit islam erdhën për t’u trajnuar në njërën nga tre medresetë që specializoheshin në këtë fushë. Mjerisht, e gjithë kjo u shkatërrua kur diktatori Enver Hoxha sundoi Shqipërinë. Memi Beu i shpëtoi këtij fati sepse u rendit si monument kulture. Gjirokastra ishte vendi më i bukur që kisha vizituar në Shqipëri. Me një shkatërrim të tillë të identitetit musliman, Gjirokastra sot tregon disa shenja të jetës së saj të mëparshme si një qendër ballkanike e studimeve islame dhe sufizmit, një vend ku studentët e teologjisë dhe spiritualitetit nga e gjithë bota muslimane erdhën për të studiuar – edhe pse fatmirësisht si Gjirokastra ashtu edhe qytetet e vjetra të Beratit tani janë të mbrojtura nga Unesco.Gjirokastra me të vërtetë është një qytet shumë i bukur, ndërsa Idari dhe unë u mbështetëm në muret e gurta, aq sa të merrnim frymë sa çdo gjë tjetër, ne shikuam në heshtje një skenë që ende dukej sikur i përkiste në faqet e librave të Evlijas. Unë mund të shihja kopshtet e shumta, vreshtat dhe “shtëpitë madhështore të qytetit” që ai kishte përshkruar, ndoshta edhe duke qëndruar në këtë vend, të përshtatur nga kodra dhe lugina të gjelbra. Vendet e vetme që munguan ishin ndërtesat dhe monumentet e shumta muslimane që ai heq në librin e tij të udhëtimeve: Xhamia e Hizir Agës me minaren e saj prej guri; xhamia e Haxhi Muradit, me burimin e ujit me shije të ëmbël; lozha Halveti, ku Evlija duhej të varroste një nga djemtë në shoqërinë e tij; shumë bujtina, shatërvane dhe medrese, të cilat të gjitha ishin zhdukur. Idar kishte lindur në Shqipëri gjatë sundimit të Hoxhës, një kohë kur respektimi i çdo besimi mund të të vriste. Kjo ishte arsyeja që ai kurrë nuk kishte qenë i interesuar për trashëgiminë muslimane të vendit. Duke qëndruar në atë kështjellë duke parë Ergirin e Evlija-s, ai ndjeu qartë një humbje. Shqipëria nuk ishte një vend ku unë prisja të zbuloja qytete historike osmane mahnitëse që dikur ishin qendra të dijes islame. Shqipëria është një nga tre vendet evropiane, së bashku me Bosnjë-Hercegovinën dhe Kosovën, me popullsi me shumicë muslimane, dhe këto vende ishin qendrore në udhëtimin tim në kërkim të trashëgimisë muslimane. Duke pasur Evlija-n pranë meje më ndihmoi të vlerësoj më mirë të kaluarën e pasur islame të Shqipërisë dhe leximi i përshkrimit të tij për njerëzit e saj më bëri të kuptoj diçka tjetër: demonizimi i vazhdueshëm i këtij kombi të bukur dhe banorëve të tij është rezultat i një fenomeni letrar evropian të bardhë, jo-musliman, një Evlija më ndihmoi të shmang përsëritjen.
#The_Guardian.com