Simbioza kuranore ndërmjet parajsës qiellore dhe kopshteve tokësore
Duke pasur parasysh kushtet shpesh ekstreme të jetesës në zonat e thata të Orientit Islam, nuk është çudi që oazet dhe kopshtet e gjelbëra me ujitje të mjaftueshe kanë një status shumë të veçantë në fenë Islame. Për shumë turistë perëndimorë që vizitojnë Orientin Islam, pazaret, xhamitë dhe pallatet, sitet arkeologjike janë atraksioni kryesor. Në këtë ambjet spikasin kopshteve të planifikuara me kujdes të rrethuara me mure të larta në rezidencat që u përkasin sundimtarëve ose komuniteteve fetare, me pemë frutash të mirëmbajtura dhe të kultivuara intensivisht në mes të një mjedisi të ngjashëm me shkretëtirën, ose kopshtet modeste të shtëpive me pellgje të vegjël uji në mes të oborreve të brendshme të konstruktit urban.
“Ekziston një divergjencë midis imazhit popullor të Islamit, si feja që buronte nga shkretëtira dhe mbarte moralin e saj dhe nocionit të kopshtit: i harlisur, i gjelbër, me hije, i lagësht dhe aromatik, ndër cilësitë e tjera të këndshme që janë të gjitha në kundërshtim me mjedisin e shkretëtirës. Por duket se pikërisht për shkak se Islami doli nga shkretëtira, kopshtet zënë një hapësirë të konsiderueshme në imagjinatën islame dhe në historinë e dizajnit islamik.”-Nasser Rabbat.
Shatërvan në qendër të një oborri, Alhambra, Granada, Spanjë
Nga Spanja dhe Maroku në Perëndim deri në Indi në Lindje, kopshtet islame nuk kanë reshtur kurrë së magjepsuri. Ndryshe nga kopshtet evropiane, të cilat zakonisht janë të dizajnuara për shëtitje dhe tubime shoqërore, kopshtet islame janë të destinuara për pushim, meditim dhe meditim. Ato përfaqësojnë oazet e vogla në “shkretëtirën” e jetës, plot gjelbërim, hije dhe ujë, përfaqësojnë me të drejtë parajsën.
Uji i rrjedhshëm së bashku me bimët aromatike, elemente parësore në çdo kopsht islam, nxisin shqisat dhe intelektin e njeriut. Uji është origjina e jetës. Shërben si një mjet pastrimi dhe rinovimi fizik dhe emocional. Ai riciklohet në shatërvanë, për t'i dhënë lëvizje dhe zë melodioz qetësisë së një kopshti të rrethuar islam, duke e kthyer në jetë atmosferën e tij imponuese. Në të njëjtën kohë, pemët frutore dhe lulet ekzotike kontribuojnë në pamjen aromatike të kopshtit: qershitë, pjeshkët, bajamet, jasemini, trëndafilat, daffodilët, manushaqet dhe zambakët. Me lulëzimin dhe tharjen e tyre të vazhdueshme, ato bëhen simbole të jetës njerëzore.
Vetitë analgjezike dhe shëruese të bimëve, veçanërisht të bimëve, u analizuan në tekste të panumërta mjekësore të botës islame, ku Kanuni i Mjekësisë i Avicenës mbeti për shekuj enciklopedia e shkollave mjekësore të mesjetës.
Kopshtet sipas Islamit: Perspektiva Kuranore
Në Kuran thuhet : "Shëmbëlltyra e Xhenetit që u premtohet të mirëve!" – Nën të rrjedhin lumenj: kënaqësia e tij është e përhershme po ashtu edhe hija në të, ja pra i tillë është përfundimi i të mirëve...”. "Kopshtet që u përkasin sundimtarëve nga Maroku në Perëndim deri në Perandorinë Mogole në Lindje shpesh përshkruhen si parajsë tokësore, një metaforë për parajsën qiellore dhe një trashëgim i frytshëm i një jete të ardhshme pas vdekjes.". Pra ndjesia që ato i falin soditësve në to është bollëku dhe lumturia e cila është shpërblim i botës që do të vijë pra mirësitë për të cilat ia vlen të përpiqesh duke bërë një jetë të drejtë këtu në tokë.
Natyrisht, kopshtet dhe burimet e ujit ishin po ashtu qendrat e jetës urbane edhe në antikitet por kopshtet e botës islame në të vërtetë u zhvilluan nën një simbiozë shpirtërore duke kombinuar fenë, spiritualitetin dhe kulturën – e kështu u bënë metaforë dhe u përdorën si imazh i parajsës.
Camilla Blechen e përshkroi rolin dhe rëndësinë e këtyre parajsave tokësore si më poshtë: "Profeti Muhamed, zëdhënësi i Allahut, e përmend këtë vend qiellor (xhenetin) rreth 130 herë, një vend kanalet e të cilit janë të mbushura me ujë, verë, qumësht dhe mjaltë, ku hija e pemëve të larta premton lehtësim nga nxehtësia dhe lulet kundërmojnë ajrin me aroma tërheqëse. Si vendi ku banojnë të bekuarit, ky Kopsht i Edenit, i mbjellë me trëndafila dhe narcisi, palma hurmash dhe shegë, kënaqësi sublime të të gjitha llojeve të cilat u premtohen atyre që kanë kaluar në ahiret, pasi që kanë bërë një jetë të drejtë në tokë. Ky inventar i Parajsës, i cili u kuptua lehtësisht nga mendja njerëzore, ndihmoi në stabilizimin e strukturës së besimit islam, i cili tani ka 1.2 miliardë ndjekës në mbarë botën.' (Frankfurter Allgemeine Zeitung, 21 janar 1994, f. 35)
Por çfarë forme marrin në të vërtetë realitetet tokësore të këtyre shembujve të kulturës islame të kopshtit, të cilat janë kaq mbresëlënëse si në aspektin e historisë së artit ashtu edhe të kulturës?
Pavarësisht funksionit, vendndodhjes dhe madhësisë së tyre, pothuajse të gjitha kopshtet islame i përmbahen pak a shumë të njëjtave kritere të projektimit. Si kornizë e tyre bazë dhe bosht qëndror janë rrjedha ujore në formën e pishinave, kanaleve dhe pellgjeve të dizajnuara me mjeshtëri të kufizuara nga shtretër lulesh dhe shëtitore që i ftojnë vizitorët të bëjnë një shëtitje. Në të dyja anët e këtyre shëtitoreve gjenden çifte sipërfaqesh të mbjella (lëndina, shtretër lulesh, pemë dhe shkurre) të renditura në modele gjeometrike.
Shatërvanët e të gjitha llojeve apo ujëvarat e vogla artificiale zbukuruan gjithashtu komplekset e ndërtesave përgjatë akseve qendrore dhe në skajet e tyre, duke kontribuar kështu në intimitetin e këtyre oazeve të gjendura në mes të periferive të thata.
Shtëpitë me oborr, ku dhomat janë të rregulluara rreth një oborri të brendshëm qendror, mund të gjenden në të gjithë Orientin. Këto shtëpi janë të paracaktuara të jenë një lloj oazi, me një mikroklimë freski relative, tamam një imitim në mniaturë i parajsës.
Është e vetëkuptueshme që këto kopshte u krijuan në një zonë të gjerë dhe në një periudhë të gjatë kohore, e cila rezultoi në stile të ndryshme dhe modele formale të arkitekturës së kopshtit dhe kulturës së kopshtit. Megjithatë, në përgjithësi, nuk do të ishte gabim të mendohej se me kalimin e viteve karakteri fetar fillimisht soditës i kopshteve i la gjithnjë e më shumë vendin një nevoje më laike të ndjerë nga sundimtarët për të demonstruar statusin e tyre.
Kopshtet në botën islame: vendet e relaksimit dhe 'mushkëritë e gjelbra' të qyteteve
Kopshtet e sotme në botën islame janë zhvilluar në parajsë tokësore të një lloji shumë të ndryshëm. Nga njëra anë, ato të dyja kanë rëndësi arti-historike dhe janë teknikisht mbresëlënëse për sa i përket teknologjisë së sistemit të qarkullimit të ujit që ato shfaqin. Ato janë kthyer në destinacione për turistët kombëtarë dhe ndërkombëtarë dhe tani janë ndërmarrje tregtare. Një nga shembujt më të bukur dhe më të famshëm nga të gjithë janë kopshtet dhe veçoritë ujore të Alhambras në Granada, me kombinimet e saj mjeshtërore të ndërtesave me dekorime filigrani, kopshte portokalli, shtretër lulesh dhe tipare ujore të të gjitha llojeve.
Megjithatë, kopshtet e qyteteve mbretërore marokene të Fezit, Meknesit dhe/ose Marrakeshit janë gjithashtu dëshmi jo vetëm e spiritualitetit fetar, por edhe – ndoshta edhe më shumë – e simbiozës së mjeshtëritarkitekt, menaxhimit të sistemit të ujërave dhe dizajnit të kopshtit.
Në përgjithësi, mund të thuhet se pothuajse të gjitha parajsat tokësore ndodheshin dikur në periferi të qyteteve ose shumë përtej mureve të tyre. Megjithatë, zhvillimi i shpejtë urban në vendet e Orientit Islamik ka parë që shumë prej këtyre kopshteve të gëlltiten nga qytetet, duke i kthyer ato në zona të gjelbra 'intra-urbane'.
Kopshtet në Islam – parajsat tokësore: për muslimanin e devotshëm, premtimi i jetës së përtejme; për sundimtarët, një shfaqje e statusit të tyre dhe një vend kënaqësie relaksuese; për banorët e qytetit dhe fshatarët e ditëve moderne, oaze paqeje dhe relaksi nga streset e jetës së përditshme!
Përmblodhi Alban Gorishti